Zdebło szlachùją za rekinama, kò nima nie są. Jesotrë jesz sto lat dowsladë żëłë w Bôłce, dze bëłë nôwiãkszima rëbama. Dzysô płiwô w nim môłé karno niewiôldżi młodzëznë wpùszczony przez człowieka.
Jesoter to rëba dwastrzodowiskòwô, mieszkô w mòrzim, kò wchòdzy do rzék na niéchrz. Lëdze, chtërny żëlë wkół Bôłtu, òd zawdë gò łowilë. Sëté miãso, bez szczeżlów, w naddôwkù dosc bëło wëcygnąc z wòdë jednã wiãkszą sztëkã, żebë sygło na długò. Tec wôżëłë nawet pôrãset kilo.
Historiô najich jesotrów skùńczëła sã w latach 90. ùszłégò stolata. Òstatną wiãkszą rëbã rëbôcë wëcygnãlë z mòrsczi wòdë w 1996 r. niedalek brzegù Estonie. W rzékach zafelało rëbë jesz chùdzy, np. w Wisle ju w 1965 r. Wedle ùczałëch wëdżinienié jesotrów to sprawa chcëwòtë na jich miãso, do czegò w nônowszich czasach docygnãłë jiwrë z jich niéchrzã, czej na rzékach lëdze zaczãlë bùdowac stawidła a damë. Gatënk dżinął òd wiele stalatów. Nôpierwi w môłëch rzékach. Klarëje nama to dôwnô pòwiôstka z Ùznamù: „W strzédnëch wiekach na pôłnim tegò òstrowa stojôł klôsztór. Rôz, czej klôsztornicë bëlë głodny, w wòdze dozdrzelë dwa jesotrë. Rëbë jakbë sã jich nie bòjałë, chòc òni do nich pòdchôdelë, òne wcyg bëłë w jednym placu. Letkò wëcygnãlë jednã na brzég, a drëgô òdpłënã. Miãsa sygło jima na długò. Na drëdżi rok zôs niedalek klôsztoru pòdpłënãłë dwa jesotrë. I zôs klôsztornicë wëłowilë le jednã. Tak bawiło bez lata. Në jednégò rokù z chcëwòscë miast jedny rëbë złowilë dwie. Òdnąd ju żóden jesoter sã tam nie pòjawił”.
Jesz pôrã lat pò wëcygnienim òstatny rëbë w Estonie ùczałi dbelë, że pòpùlacjô w Bôłce bëła dzélã wiãkszi – òd zôpadnégò jesotra Acipenser sturio. Dopiérze w 2002 r. geneticzné badérowanié dało trzôsk. Estońsczémù wedle genów nôblëżi bëło do òstronoségò jesotra Acipenser oxyrinchus. Jiné próbczi to pòcwierdzałë. W tim ta òd rëbë nalazłi w beczce, z òkrãtu dëńsczégò króla Jana Òldenbùrsczégò, co bieżił do Szwecje w 1495 r. Równak nie docarł do pòrtu, zmògłë gò wałë Bôłtëcczégò Mòrza (archeòlodzë nalezlë beczkã w 2019 r.). Wedle historików rëba (długô na 2 métrë!) bëła darënka dlô Szwédów. Miała jich achtnąc i razã z jinyma zachãcbama sprawic, że wëbierzą gò swòjim królã.
Prôwdac zôpadny jesoter pewno téż zazérôł do Bôłtu, kò nigdë nie ùsadzył w nim òsóbny pòpùlacje, tak jak òstronosy. Dlô nëch wszëtczich, chtërny mają starã wrócëc jesotrë do naszégò mòrza, bëło to baro wôżné wiadło. Do òdtwòrzeniô jegò samòstójnégò karna w Bôłce zaczãlë ùżëwac jesotrów ze wschòdny Kanadë i USA. Prawie tam do dzysô żëje Acipenser oxyrinchus.
Môłé òstronosé jesotrë òd lat trôfiają do rzék, òsoblëwie w Pòlsce a Niemcach, krajach, w jaczich mòcno cësną wrócenié jich do nôtërë. Z rzék, czej zdebło ùroscą, płëną do Bôłtu. A czedë zôs òbôczimë je w najich rzékach na niéchrzu? Mòże ju za pôrã lat, bò jesoter jaż bez czilenôsce lat zdrzenieje w mòrzim. Jakno pierszi do rzék weńdą sómce, dopiérze pózni wchôdają samnice. Pò tim razã cygną w górã rzéczi, szukającë za pasownym môlã. To je za chùtczim żochã a czisã, tam dze wòda je nômni 2 métrë głãbòk. Tam złożą ùsemioné kro. Ten rozrodny scenarnik, nié co rok, bãdą pózni pòwtarzac wiele razów. Jesotrë mògą żëc wiãcy jak sto lat, docygnąc 5 métrów a ważëc nawetka 400 kilogramów…
P.D.
Ùdbë bëłë rëchli, ale tak pò prôwdze zaczãło sã w pòłowie 2021 rokù, czej w sedzbie wejrowsczégò Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi zeszlë sã przedstôwcowie tegò môla (direktór Tomôsz Fópka i Dark Majkòwsczi) i redaktór pismiona „Kurier Bytowski”, pisôrz a gazétnik Pioter Dzekanowsczi. Òb czas jich òbgôdków ùrodzëła sã Kùlturowniô – kaszëbskòjãzëkòwi pòrtal, jaczi dzejô òd rujana 2021 rokù.
Przédnym redaktorã òstôł Łukôsz Zołtkòwsczi, chtëren miôł doswiôdczenié robòtë w „Pòmeranii” i w „Kùrierze”, dze zajimô sã nié blós pisanim artiklów, ale prowadzy téż internetową starnã i facebókòwi profil. Na zôczątkù to béł swójny eksperiment i w dzélu warô òn do dzysô. Jakno redakcjô më chcelë sprawdzëc, czë dô sã ùsadzëc pòrtal w całoscë pò kaszëbskù, jaczi nie mdze òpisywôł wszëtczégò, co sã dzeje na Kaszëbach, ale bãdze ògrańczony do szerok rozmióny kùlturë (chùtkò jesmë zmerkelë, że i w tim òbrëmim nie jesmë w sztãdze òpisac wszëtczégò). Kùlturowniô bëła tej próbą òdpòwiedzeniô na pitanié, kùli je lëdzy, co chcą czëtac ò kùlturze pò kaszëbskù, nôlepi dzéń w dzéń – wspòminô pòczątczi pòrtalu Zołtkòwsczi.
Redagòwanim i pisanim do Kùlturowni zajimają sã regùlarno wspòmnióny ju Pioter Dzekanowsczi, Dark Majkòwsczi i Riszôrd Struck. W kòrekce pòmôgają robòtnicë MKPPiM, a patronat nad pòrtalã i szeroką wespółrobòtã zabédowała „Pomerania” i „Stegna”. Dzãka temù w nëch cządnikach pòjôwiają sã (òsoblëwie w „Pòmeraniowi” Klëce) krótczé artikle z Kùlturowni, a w pòrtalu sa tekstë rëchtowóné przez gazétników z nëch cządników.
A co czëtińcowie nalézą w Kùlturowni? Przede wszëtczim tekstë zrzeszoné z kùlturowima wëdarzeniama na Kaszëbach, wiadła ò wëdôwónëch ksążkach, dzélëczi lëteracczich dokazów. Mómë nôdzejã, że naji pòrtal wërobi w niejednëch lëdzach zwëk regùlarnégò czëtaniô pò kaszëbskù. Tekstë specjalno są dosc krótczé, czasã mają leno 3–4 zdania, żebë dało sã je przeczëtac òb czas picô pòreny kawë, jadącë baną, abò w czile chwil zrelaksowac sã òb wieczór przë kaszëbsczim słowie – pòdczorchiwô Łukôsz Zołtkòwsczi.
Nie òznôczô to równak, że nie nalézeta tuwò dłëgszich tekstów. Tej-sej pòjôwiają sã chòcle całé òpòwiôdania abò rozbùdowóné relacje z lëteracczich kònkùrsów i òpisënczi wszelejaczich pùblikacjów zrzeszonëch z kaszëbską kùlturą. Przédny redaktór chcôł, żebë kòżdégò dnia ùkôzôł sã jeden tekst, i colemało tak je. Równak są taczé cządë w rokù, że czëtińcowie mùszą żdac na nowòscë czile dni. To skùtk tegò, że dlô wszëtczich najich redaktorów je to dodôwkòwé zajãcé. Nie je to naja warkòwô robòta i nié wiedno mòżemë pisac do pòrtalu tëli, co më bë chcelë. Zachãcywóm w tim placu do wespółrobòtë z Kùlturownią. Żelë chtos ju je gazétnikã abò prosto chce czasã cos pò kaszëbskù napisac, wôrt sã do naju òdezwac – gôdô Zołtkòwsczi.
Prawie felënk piszącëch to bezùstôwny jiwer Kùlturowni. Wikszosc tekstów wcyg òpisywô wëdarzenia sparłãczoné z bëtowsczim pòwiatã abò Wejrowã, tej-sej Jastarnią, bò tam robią na codzéń wespółrobòtnicë pòrtalu. Dlôte wcyg warają próbë ùdostaniô nowëch aùtorów w jinëch dzélach Kaszëb, chòcle òb czas warkòwniów dlô piszącëch pò kaszëbskù òrganizowónëch przez cządnik „Pomerania”, na jaczich òd czile edicjów Łukôsz Zołtkòwsczi zachãcywô i wcygô młodëch ùczãstników do wespółrobòtë. Wôżny je téż kòntakt z lëteratama – w Kùlturowni swòje tekstë pùblikòwelë m.jin. Bòżena Ùgòwskô, Hana Makùrôt-Snuzëk, Artur Jabłońsczi, Kristina Léwna, Ida Czajinô, Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô, Adela Kùjik-Kalinowskô, a z młodszégò pòkòleniô Zuzana Glëszczińskô i Matis Klebba.
Ùdało sã pòznac czile lëdzy, jaczich jem rëchli nie pòtkôł, dzejającëch w naji kùlturze, i proszã jich ò przekazywanié wiadłów do najégò pòrtalu. Nie òznôczô to, że ò wszëtczim piszemë, bò nie jesmë w sztãdze. Kò na codniowé relacje sygłobë samëch kaszëbsczich pùblikacjów wëdónëch np. przez Kaszëbsczi Institut, Kaszëbskò-Pòmòrsczé Zrzeszenié, Region abò rozmajité mùzea – òsoblëwie przez MKPPiM we Wejrowie. A doch to nie je wszëtkò. Na Kaszëbach dzeje sã tak wiele w òbrëmim kùlturë, że më bë mòglë pisac czile wiadłów kòżdégò dnia – òpòwiôdô Łukôsz Zołtkòwsczi.
Przédny redaktór dodôwô, że je rôd z karna czileset lëdzy, chtërny regùlarną zazérają na Kùlturowniã, a z kòżdim miesącã je jich kąsk wicy. Redakcjô pòrtalu ni mô swòjégò stójnégò môla. Fónksnérëje online i dosc chùtkò wësztôłcëła swòje bënowé mechanizmë dzejaniô.
A jak nalezc nen pòrtal w internece? Mòżeta wpisac adres: https://kurierbytowski.com.pl/klturowni/ abò „wëgóglowac” (wôrt wpisac słowò „Kùlturowniô” z kaszëbsczima lëtrama), abò wlezc na starnã gazétë „Kurier Bytowski”, dze na sami górze je załóżka Kùlturowniô. To sparłãczenié kaszëbsczégò pòrtalu z jistniejącym òd lat tidzenikã dôwô dobri brzôd w bëtowsczim pòwiece, dze wedle statistików mieszkô wikszosc czëtińców pòrtalu, a wiele lëdzy dzãka temù zaczãło czëtac kaszëbsczé tekstë. Mòże to bëc równak ògrańczenié w rozwijanim karna òdbiérców w jinëch dzélach Kaszëb.
Na zakùńczenié jesz czile słów ò planach redakcji kaszëbskòjãzëkòwégò pòrtalu: Przede wszëtczim dalszé dzejanié. A gôdającë barżi kònkretno – rozszerzwianié karna czëtińców i wespółrobòtników, a téż, mô sã rozmiec, systematiczné zwikszanié naji bazë tekstów. Më bë chcelë (a nie je to jaż tak drãdżé), żebë òkòma tekstów na Kùlturowni pòjawiło sã wicy òdjimków, materiałów video, mòże jesz nagraniów aùdio. Wszëtkò dlôte, że chcemë zabédowac lëdzóm na czekawi i letkò przëstãpny ôrt wiadła ò tim, jak żëwô i rësznô je kaszëbskô kùltura – pòdrechòwùje Łukôsz Zołtkòwsczi.
Żëczimë zdrëszony z nama Kùlturowni brzadnégò dzejaniô w pòsobnëch latach, bò Kaszëbi baro brëkùją jak nôwikszi bëtnoscë w internece jich jãzëka, lëteraturë i wôrtnëch artiklów.
dm
Mëslôł chto z Waji ò tim, dlôcze kòżdi pòstãpny rok nazéwô sã „nowim”? Nie sygłobë leno zmienic numrë w dace? Za czim wiedno mùszimë òdżegnac z wiôldżim trzôskã nen stôri rok, żebë jesz głosni przëszło cos nowégò, chòc më jesmë zôs përznã starszi? Je sã z czegò ceszëc? Jeżlë z kòżdim rokã chtos nabiérô mądroscë i doswiôdczeniô – to jo, jeżlë wiedno pòpełniwô ne same fele, to żóden nowi rok nick nie òdczarzi. Gwësno to zanôlégô òd człowieka.
Czej nama bëło fejn w ùszłim rokù i wszëtkò bëlno szło, tej përznã żôl je òstawic ne zwënédżi i rëgnąc z nowima ùdbama, chòc pò prôwdze mómë na to wiele wiãcy mòcë zebróny prawie przez slédnëch dwanôsce miesąców. Jesmë ju na zôczątkù rokù z naddôwkã pòzytiwnégò mëszleniô na 365 dniów biôtczi z żëcym. Czej ùszłi rok dôł nama barżi w gnótë, tej lżi je sã òddzãkòwac z tim, co minãło, bò bëło lëché, i ni ma za czim płakùlkac. Niech jidze w zabëté i nigdë nie wrôcô. Je wiedzec, że jedny żdają na nowi czas z nôdzeją i redotą, a jinszi ze strachã i smùtkã, równak nicht ni mô ùdbë na zatrzimanié ti maszinë – pãdzy wiedno w przódk. Mòże i lepi, że nie jidze niczégò copnąc, chòc niejednémù gwësno tak cos bë sã rojiło. Wrócëc do jaczi wôżny i snôżi chwilë, żebë sã nią nafùtrowac, abò procëmno – do nôgòrszi, cobë do ni nie dopùscëc. Na szczescé jesz tak cos më nie rozmiejemë zrobic, to bë dopiérze dało szërmëclu. Niech ju lepi bãdze, jak je.
Gôdają, że czasã lepi wszëtkò zacząc òd nowa, szmërgnąc w nórt i zabôczëc. Leno ta mësl, że je na to zôs dwanôsce miesąców nié wszëtczim pòmôgô w dzejanim. Taczi cësk niechtërnym nie służi, a ju za rok ò ti sami pòrze zôs przińdze sã nama z samim sobą pòrechòwac. I to je wierã nôgòrszé. Wëzwëskelë më bëlno kòżdą gòdzënã, czë zôs jesmë przëgapilë swòjã mòżnotã? Nie ùcekło nama cos wôżnégò? Chtëż to wié… Zazdrzec sobie w òczë to je nôwiãkszi trud. Lżi je sã czasã wëspòwiadac przed ksãdzã, a nawetka rôz w rokù w Skôrbòwim Ùrzãdze, nigle przed swòjim òdbicym w zdrzadle.
Kùńc kùńców: czë zëma to je pò prôwdze nôlepszi sztërk na wiôldżé ùdbë i żëcowé deje? Przecã je to czas spikù i òdpòczinkù, rëchtowaniégò na długò wëczekóny zymk. Mhm. Mòże je to równak bëlno pòmëszlóné? Zëma mô nas naùczëc czekaniô, cerplëwòscë, ùbëtkù. Jeżlë mómë dosc mòcë, żebë w ni wëtrwac, nimò zybù, wiatru, cemnoscë, to je w naji dosc nôdzeji i wiarë na nowi zôczątk. Mùszimë leno jesz përznã zaczekac, a gdzes pòd sniegã cos ju zaczinô sã klëc. Takô fikcjô nowégò zôczątkù widzec je nama brëkòwnô dlô najégò psychicznégò zdrowiô, a je to wierã wôżny dzél najégò żëcô. Chòc z wëbicym dwanôsti gòdzëne 31 gòdnika nie dzeją sã niżódné wiôldżé czarë (jak prawie w brawãdze ò Smòluszkù), to dlô niechtërnëch nen zwãk mòże miec nadzwëkòwą mòc. Czejbë lëdze ni mielë wiarë w to, że wôrt je zaczënac wcyg òd nowa, tej bë naji ju dôwno nie bëło. Swiat, pò prôwdze, dlô kògòs sã kùńczi dzéń w dzéń, ale téż i dlô kògòs sã zaczinô. Tegò, co nen nowi 2023 rok nama przëniese, nie wié nicht. Chceta, to zacznijta gò pò nowémù, zabôcziwającë ò tim, co bëło, abò jidzta stôrima, wëdeptónyma i dobrze znónyma stegnama. Za wiele ni ma co zdrzec na jinszich. I chòc nicht nama ni mòże òbiecac, że wiedno nastónie dlô naji snôżi i chùtczi zymk i wszëtkò zarô bãdze wònic kwiôtkama, to równak jesz nigdë nie bëło tak, że czas sã zatrzimôł w stëcznikù, w zëmòwim czasu i dali nie rësził. Nôtëra nie dô sã lëdzóm zatrzëmac (na szczescé). I to je dobré wiadło. Nôwôżniészé, żebë jic do przódkù, w czerënkù słuńca i zymkù z nôdzeją na lepszé, chòc letkò nama nie mdze. Spitô chtos ò mòje nowòroczné pòstanowienié – tim razã ni móm. Za czim łgac sobie prosto w òczë, czej ju dzysô wiém, że nick z tegò nie mdze. A ò tim, co wedle mie, jesz nie je w głowã do pòjãcô, a téż ò rozmajitëch jinszich cekawëch wiadłach, wôrt je przeczëtac co miesąc w „Pòmeranii”, tej nót je wëkùpic prenumeratã, cobë nick Wama nie ùmknãło. Bële do zymkù, a pòtemù ju pùdze!
Òlga Kùklińskô
„ […] i żëczã cë, cobë sã tobie kù reszce we łbie ùłożëło, żebë të mia w nim w kùńcu pòrządk, bò terô to të môsz w nim czësti pëzglińc” – taczé żëczbë dosta jem òd starczi na gebùrstach za młodëch lat. Gwësno kòżdi w żëcym cos taczégò chòc rôz czuł òd dozdrzeniałëch. A zjiscëło sã? Chëba jesz nié. Mòja starka wiedno gôda (chòc żódnëch terôczasnëch psychòlogów nie zna), że nôprzód wôrt je miec szëk w głowie, a dali jakòs samò sã ùłożi.
Kaszëbi pòrządk wiedno mielë w wiôldżim ùwôżanim, w familie, w robòce, w gbùrstwie – richtich wszãdze. Wszëtkò mùszi bëc na swòjim placu. Në jo, prawie nen PÒRZĄDK. Jedny gò stôwiają pònad wszëtkò, dlô jinszich je niepòtrzébnym dzélã żëcô. Jegò procëmnotą są chaòs, niepòrządk, bałagan, szërmëcel, pëzglińc – rozmajice bë to mòżna nazewac. Czej jesmë młodi, to i w jizbie, i w głowie drãgò je ùtrzëmac wszëtkò w szëkù. Nie wadzy tedë nama grëpa lumpów na tëpichù, statczi z całégò tidzenia pòd wërã, ani nawetka stréfle nié piérszi swiéżoscë. W tim je jakôs logika. Mòja jizba to je mój plac (dlô starszich barżi pòle biôtczi). Prôwdą je, że młodi lepi sã w swòjim kùdlu-mùdlu czëją nigle w pòrządkù zrëchtowónym przez starszich. To ju nie je jich. Wszëtkò równak do czasu. Przëchôdô w kùńcu taczi dzéń, w chtërnym mdzemë mùszelë cos brëkòwnégò chùtkò w nym naszim „pòrządkù” wënalezc, i nie mdze to letczé zadanié. Tej më so przëbôczimë słowa starczi abò mëmczi: „Bãdze tuwò w kùńcu pòrządk czë nié?!”. Bãdze, na gwës bãdze, czej przińdze w żëcym na to gòdzëna. Do pòrządkù trzeba dozdrzelec, przecã nôpiãkniészé rzeczë na swiece wzãłë sã nôprzód z chaòsu abò barżi prosto: z szërmëclu.
Òglowò we mie słowò pòrządk abò tak dzysô módny łôd, nie bùdzy dobrëch sparłãczeniów, a nawetka czasã barżi wzbùdzô strach. Ni mòżna miec nad wszëtczim i wszëtczima dozoru, czedës cos mùszi sã wëmknąc spòd kòntrolë (nôgòrzi, czej to mdze jakô chëra z daleczégò labòratorium), i całi rëchli wëszëkòwóny pòrządk mòże sã w òkamërgnienim rozsëpac.Taczégò prawie pòrządkù jô nie lëdóm. Numrów, centimétrów i farwów, wedle chtërnëch wszëtkò bãdze nôlepi dlô nas pòrechòwóné, wëmierzóné, wëbadérowóné bez żódnégò przëtrôfkù i niepòrządkù. Ju bëlë czedës taczi, co chcelë lëdzy wedle numrów pòdzelëc i zrobic pòrządk z tima, co nie spełniwalë normów. Jak to sã skùńczëło, wszëtcë wiémë. Taczi ordnung nie je nikòmù dzysô brëkòwny. Pòrządk wprowadzóny sëłą nie mdze warôł długò. Czë to w jizbie ù dzecka, czë téż w barżi szeroczim znaczenim. Mòżna òstawic jaczis zberk, grańcã òdnąd donąd, żebë sã kòżdi w tim marginesu òdchiłczi òd normë ze swòjim niegroznym barłożenim zmiescył.
Barżi òd słowa pòrządk widzy mie sã harmóniô – cos, co pòzwòli nama żëc w zgòdze ze sobą i nie wadzëc jinszim. Prôwdac, że to lepi brzëmi: żëc w harmónii? A mòże to leno jô tak czëjã. We łbie téż lepi miec harmóniã, chtërna dôwô nama bezpiek, redotã, szczescé. Co nama pò tim, że wszëtkò bãdze w nôlepszim pòrządkù, czej nie mdze to w zgòdze z nama? Mòże dlôte to mie sã barżi widzy, że harmóniô je białogłowsczégò ôrtu, a pòrządk równak je chłopsczi? Mòże prawie białkóm barżi zanôlégô na tim, cobë na swiece lëdze żëlë w harmónii, a chłopi barżi lubią wprowadzac swój rëchli wëmëszlony pòrządk? Nôlepi bëłobë, czejbë ta białczënô harmóniô dogôda sã z nym chłopsczim pòrządkã i razã zgódno rządzëlë swiatã.
Wierã kąsk za dalek jô zaszła w swòjich rozmëszlaniach, zaczinającë òd szmërgniãtëch na délach stréflów – jaż pò òglowòswiatowi ùkłôd sëł. Zdôwô mie sã, że dlôte mie tak ta mësl naszła, że prawie terô, w gromicznikù, minął rok, czej jeden chłop w daleczim, wëfùlowónym złotã pałacu ùdbôł so wprowadzëc swòje pòrządczi na nié swòji zemi (chòc u sebie mô nôwiãkszi bajzel), niszczącë nôród, chtëren dotądka żił w ùbëtkù. Przëbôczã leno, że béł ju taczi, co chcôł wszëtkò miec pòdług swòji chòri ùdbë, w doskònałim ładze i „czëstoscë”. Ò taczi pòrządk i szëk na swiece nama zôs jidze? Nie je do wiarë, że drëdżi rôz chtos na to dôwô zgòdã…
Bëtk gôdô w sztërzech jãzëkach
Pòwstôł ju sódmi dzél dokazu z serie Bëtk herbù Kasztan. Nym razã wespół z drëszką, wieszczówką Aną, titlowi heroja jedze do Americzi.
Na zôczątkù bëła to leno prostô maskòtka. Chùtuszkò na kôrtach òpòwiôdaniô dlô dzecy Bëtka òżëwiła Ana Gliszczińskô, szkólnô kaszëbsczégò z Lëpińc. Nigdë jem nie mëslała, że tak sã to wszëtkò rozwinie – gôdô.
Wiele lëdzy na Kaszëbach znaje dëbeltjãzëkòwą pòwiôstkã dlô dzecy Bëtk herbù Kasztan. Na zôczątkù Bëtk zjôwiô sã w Bëtowie i razã z wieszczówką Aną pòznôwô miasto. I tak pò prôwdze na tim miało sã skùńczëc. Nicht nie mëslôł, że zrobi sã z tegò całô seriô. Dzys, czej pò latach [pierszi dzél ùkôzôł sã drëkã w 2017 r. – przëp. Ł.Z.] zdrzã na pierszą czãsc, to widzã, że wiele mòżna w ni zmienic. Kąsk felëje akcje, dinamiczi, je za baro statecznô. W pòstãpnëch dzélach to sã ju zmieniało – mówi aùtorka pòwiôstków.
Chùtkò Bëtk z Bëtowa wëjachôł pòznawac gminë w òkòlim. Zwiedzôł m.jin. Lëpińce, Stëdzyńce a Czôrną Dąbrówkã. Terôzka wëjachôł jaż za òcean. Kąsk jem sã tegò spòdzéwała. Taczé bëłë losë Kaszëbów. Drãdżé ekònomiczné warënczi zmùsziwałë jich do emigracje. Òd swòjich drëchów czëłam jich rodzëznowé òpòwiescë ò tim – pòwiôdô Gliszczińskô. A jesz dodôwô: Bëtk mô przëbleżiwac młodim kaszëbską kùlturã, historiã, tradicje, tej i emigracyjnô téma mùszała sã pòjawic.
Ksążka ò Bëtkù stała sã promòcją Bëtowa i òkòlégò. Pòjawiłë sã magnesë, kòszëlczi, do tegò mùrale, a pò miesczich szaséjach jeżdżą Bëtkòbùsë. Tec nié leno ò marketing jidze. Seriô ùwidzała sã młodim, tej chãtno je wëzwëskiwónô bez szkólnëch. Dzecë robiłë dokôz na binã, aùdiobóczi. Skòpicą bëło rozmajitëch plasticznëch kònkùrsów, gdze ùczniowie nié leno òdtwòrziwelë przigòdë Bëtka i Anë, ale téż ù se pòkazywelë place, jaczé wôrt bë bëło òdwiedzëc. Ùszłégò rokù tekstë napisóné bez Anã Gliszczińską nalazłë sã na Kaszëbsczim Diktandze. Czasã pòdchôdają do mie i młodszi, i starszi, pitającë ò Bëtka. Òb czas diktanda pòdeszlë do mie ùczniowie z Rédë, jaczi rzeklë, że baro jima sã widzą òpòwiescë ò Bëtkù – wspòminô aùtorka. Mô téż i szpòrtowné spòtkania. Zdôrzało sã, że młodi szerok òtmikelë òczë i gôdelë: „To je ale prôwda? Wastnô napisała ne òpòwiôdania?”. Zdôwô mie sã téż, że mòże nié wszëtcë nawetka czëlë ò Bëtkù, ale ò Bëtkòbùsu, jaczi jezdzy pò Bëtowie, to na gwës jo. Në jo, czëtanié dzys nie je za baro pòpùlarné...
Nimò tegò karno czëtińców przigód ò môłim kasztanowim ricerzu stôwô sã corôzka wikszé. Pòd kùńc ùszłégò roku pierszi dzél òstôł przetłómaczony na ùkrajińsczi jãzëk. Zajãła sã tim Mirosława Hanaskò, szkólnô ùkrajińsczégò w Spòdleczny Szkòle nr 5 w Bëtowie. Sódmi dzél bãdze pùblikòwóny téż pò anielskù. Tłómaczëła gò Joana Malek. Tej razã z pòlsczim przełożënkã to je ju trzecy. Rozkòscérzô sã karno òdbiérców, dlô jaczich Kaszëbë czasã bëłë nieznónym regionã w Eùropie. Ni mòżna téż zabëc, że je to pòdskacenié do ùczbë najégò jãzëka, a dlô mie redota z tegò, że to, co jem napisała, sã widzy. Ceszã sã, że spòtkała mie na lëterackô przigòda – mówi Ana Gliszczińskô.
Nônowszi dzél òpòwiescë Bëtk za Wiôlgą Wòdą je rëchtowóny do drëkù. Mô sã ùkazac jesz latos. A ju dzys na starnie Miesczégò Ùrzãdu w Bëtowie mòżna pòsłëchac aùdiobóka. Głosu narratorowi ùżëczëła Zuzana Gliszczińskô, Bëtkòwi – Kasper Krëger, wieszczówce Anie –Agata Ceminskô, brifce Wòjkòwi – Niklosz Kamińsczi, cotce Zoszë – Zofiô Malich, a królewiónce Winonie – Faùstina Pażątka Lëpińskô.
Łukôsz Zołtkòwsczi
Na Kaszëbach gniôzda òrzłów bielónów są we wiele placach, colemało na drzewach, w lasach. Pôra tëch ptôchów (sómce i samnice parłãczą sã kòl czwiôrtégò rokù żëcégò) mô czile gniôzdów w zajimóny przez se òbéńdze i rok w rok je zmieniwô.
Bielónë są chronioné, a lesny mają òbrzészk twòrzëc wkół kòżdégò gniôzda òchronné cónë ò parminiu 200 m (òb czas lãgniãcô sã jaż 500 m). Ni mògą tam prowadzëc niżódnëch lasowëch robòtów. Wiele dlô retaniô nëch ptôchów w Pòlsce mô zrobioné Òrnitologicznô Stacjô Pòlsczi Akademie Nôùków we Gduńskù (dze dłudżé lata robił m.jin. znóny czëtińcóm „Pòmeranii” z ekòlogicznëch dodôwków do najégò pismiona – prof. Macéj Gromadzczi). Brzôd programù òchronë je bëlny i òrzłë rozmłodzëłë sã z kòl cziledzesąt pôrów w pòłowie ùszłégò stolata do kòl 1000 dzysdnia.
Bielón zjôdô m.jin. wiôldżé rëbë i wòdné ptôchë, a òb zëmã téż zdechlëznã. Rozpiãtosc jegò skrzidłów dochôdô do 2,5 m. Niejedny ùczałi pòdczorchiwają, że tak pò prôwdze nie słëchô òn do òrzłów, a do òrzłanów.
Te pëszné wiôldżé ptôchë ni mają pòwôżnëch nôtërnëch niedrëchów òkróm jednégò – felënkù jôdë òb zëmã. Czasã leno sowë wënëkają je z gniôzda i òrzłë mùszą bùdowac so nowé. Tej-sej krëczi rozmieją wëjesc jaja abò môłé pizglãta, żelë prawie bënë ni ma dozdrzeniałëch ptôchów. Mòżemë równak czasã widzec czekawą wespółrobòtã bielóna z krëkama. Te slédné zjôdają zdechlëznã, ale czãsto nie są w sztãdze same rozedrzéc wiôldżégò zwierza. Rozmieją tej przëchłoscëc òrzła, chtëren ni mô jiwru z rozerwanim taczi zdobëczë. Bëlno sã najé, ale i dlô krëków òstónie wiele jedzeniô.
am
Bëłë ju zôpùstë (to je tłësto i do sëta), tej przëszedł téż czas na Wiôldżi Pòst (dôwni skrómno i chùdo). Pò zabawach, tuńcach i jinszich rozegracjach nót je sã zatrzëmac na sztërdzescë dniów w cëszë i zamëszlenim. Leno jak to zrobic, czej nama drãgò je wësedzec w aùtole na zasztopóny drodze bez mùzyczi z radia i gòrzu na jinszich czerowców chòc przez czile (në, czasã përznã wiãcy) minut, a co dopiérze na tëli czasu? To zatrzimanié sã je kùńsztã praktikòwónym òd stalatów (kùńsztã, bò nié wszëtcë są w tim méstrama) i, jak je wiedzec, mùszi bëc wcyg przëbôcziwóné, bò ùczniama jesmë słabima.
Pòst dzysô mô rozmajité znaczenié. Niejedny lëdze nôprzód sparłãczą gò z internetowima spòlëznowima starnama, a dopiérze pózni z ùmartwienim i pòkùtą. Nen Wiôldżi Pòst mòże sã jima barżi mekcëc z leżnoscą do jaczi pòstãpny, nowi dietë niżlë z robòtą nad swòjim ùspòsobienim. Ni ma sã jima co dzëwòwac. Dlô pòkòlenia Z czas wierã zatrzimô sã tedë, czej zdżinie sztróm, a razã z nim internet. I nie mdze mòżna napisac pòsta chòcbë ò Wiôldżim Pòsce. Òni przecã żëją ju równoczasno w dwùch swiatach: ónline i óffline.
Ti, co przez sztërdzescë dniów mdą sã biôtkòwac ze swòjima słabòscama, téż zdążą to w internet przez przëtrôfk wrzëcëc. Skòrno ju nie mdzemë tëli tidzeniów jesc bómków czë palëc cygaretów, niech chòc chtos są ò tim dowié i nas pòchwôli! Je doch za co! Widowniô je nama w dzysdniowim swiece baro brëkòwnô, żebë òdtrąbic pózni dobëcé. Jim głosni, tim lepi. Lëdze nawetka w pòsce szukają jaczis nôdgrodë. Je cerpienié – mùszi bëc cos za to, chòc mòże jaczis lajk, mòże nawetka dô sã na tim jesz jaczégò dëtka zarobic. Napisac ksążkã ò òdstawienim miãsa abò założëc jaczi nowi karnôl na YT ò biôtce z codniowim zgnilstwã. Rozmajitëch ùdbów nie felëje.
Gôdómë, że dzysdniowi swiat nas mãczi, że je głosny, za chùtkò nëkô, że nie jesmë w sztãdze za nim nadãżëc, że je wszëtczégò za wiele, leno zatrzëmac sã tak pò prôwdze rozmieją leno niechtërny. Òstawic móbilkã, wëłãczëc filmòwé platfòrmë bez robieniô ò tim relacje z wszelczima drobnotama – pòtrafi leno chtos, chto doceniwô cëszã i czas spãdzony ze sobą, bò to je dzysô nôwiãkszô nôdgroda za wëtrwanié w pòsce.
Mądré głowë gdzes na wëższich stółkach bòdôj chcą nama taczi pòst òd aùtów, miãsa i ruchnów zrobic ju za sztót w niechtërnëch wiôldżich miastach. Tej czasã równak jem rôd, że w taczim mie nie przëszło żëc. Prawie bez aùtoła dóm so radã, miãso téż nie je dlô mie nôwôżniészé, ruchna mògã kùpic z drëdżi rãczi. Żebë jesz baną z Bëtowa szło wszãdze dojachac, tej jô bë tëch dzywnëch ùdbów wnetka ni mia strachù. Leno na mąka z sëszonëch robôków nié baro mie sã widzy. Doch to téż są bòsczé stwòrzenia. Mòże wëmëszlą jesz cos lepszégò, nôlepi, żebë to „cos” szmakało za bómkama abò kùchã, bò jô jem z tëch, co z miãsa nôlepi lubią tortã.
Përznã za dalek jem òdnëka òd mòji główny mëslë. Chcemë wrócëc do Wiôldżégò, prôwdzëwégò Pòstu. Tak logiczno, jaką Pón Bóg miôłbë redotã z tegò słodczégò szpórowónégò przeze mie przez tëch sztërdzescë drãdżich dniów? A co jô bë z tegò mia? To jô wiém: jesz wiãkszé nerwë przez te sztërë tidzenie ùmartwieniô i wzéraniô na kùszczi, a na Jastrë – wiôldżi ból brzëcha z òbżarstwa. Na gwës mòja dësza nie mdze òd tegò lepszô, a jô nie mdã barżi szczestlëwô, procëmno. A co z tegò mielëbë jinszi lëdze? Wierã nick, bò jô nigdë nie czëła, żebë chtos sã miãsã czë bómkama pò Wiôldżim Pòsce dzelił. A co z tima, co òglowò przez całi rok nie pôlą, sznapsu nie piją, bómków i miãsa nie jedzą? Ti dopiérze mùszą miec jiwer. Czegò pò prôwdze òni mają sobie òdmówic? Mòże prawie nëch pòstów w internece przez pôrã tidzeniów? Abò lepi nié, bò lëdze jesz pòmëszlą, że òni są ju ùmarłi za żëcô. Prawie nié ò ùmartwienié i cerpienié mie jidze, bò cerpiôł za naji Chtos jinszi i swòje ju wëcerpiôł. Barżi wierã jidze ò mëszlenié i prôcã nad sobą, cobë na Jastrë bëc përznã lepszim i mądrzészim, a nié leno chùdszim, biédniészim. Jim cëszi ta robòta nama pùdze, tim wiãkszi bãdze z ni zwësk. Lëchò mëszlã?
Gôdka z Józefã Gãbą, administratorã Kashubian Interest Group / Kaszëbsczégò Karna Zaczekawieniów na Fejsbókù
Józef Gãba: Tak pò prôwdze, ùrzãdowò, jô sã nazéwóm Joseph Gambsky.
„Pomerania”: Wë na swòjim fejsbókòwim profilu piszece, że Wë mieszkôce w Appleton w stanie Wisconsin i że Wë pòchòdzyce z Menasha, téż w stanie Wisconsin. Czë Wisconsin to je stón, gdze żëlë Waszi starkòwie, starszi? Skądka òni pòchòdzëlë, czim sã zajimelë?
Jo, Wë môce prôwdã, jô mieszkóm w Appleton. Menasha to je mòje rodné miasto. Jô zabawił tamò wikszi dzél mòjich dzecnëch lat i dozdrzeniałégò żëcô, z czile wëjimkama. Pò prôwdze Menasha to béł môl, w chtërnym ùmëslëlë so zamieszkac mòji prapraprastarkòwie. Jich òstatnym placã, w chtërnym mieszkelë przed migracją, béł Lëpùsz. Òni wëemigrowelë w 1857 rokù na òkrãce Donau. Pierszich piãc lat òni mieszkelë w New Jersey, a dopiérze pòtemù òni wëcygnãlë do Menasha w stanie Wisconsin. Mòjima prapraprastarkama bëlë Józef Cesmir (Kazmiérz) Gãbsczi i Antónka Małgòrzata z dodomù Kùczkòwskô. Józef ùrodzył sã w Lesnie, w chònicczim krézu, za to Antónka ùrodzëła sã w Piechòjcach, w kòscersczim krézu. Pò zjawienim sã w Menasha òni kùpilë gbùrstwò w złotëch dëtkach za 1200 dolarów. Òni gòspòdarzëlë na tim gbùrstwie ze sztërzema sënama. Jeden z nich, Martin, béł ambitnym człowiekã. Martin z bracynama i sënama prowadzył mùlarską firmã. Òni stôwielë bùdinczi w całim stanie Wisconsin, a nawetka pòza nim. Martin, Môrcën béł téż miesczim kònstablã (szandarą) i szkòłowim kùratorã. Wedle mòji wiédzë Môrcën nie wiedzôł, że òn je Kaszëbą. Pòlôchã jo, ale nié Kaszëbą. Òn béł pò prôwdze ùdbë, że òn sã ùrodzył w New Jersey. W mòjich badérowaniach jô òdkrił, że Môrcën miôł szesc miesący, czedë jegò starszi wëcygnãlë do Americzi. Pò prôwdze òn sã ùrodzył w òkòlim Lëpùsza.
Czedë Wë òdkrëlë, że Wë môce kaszëbską rodowiznã? W jaczich to bëło leżnotach? Co przëswiôdczëło, że Wë jesce amerikańsczim Kaszëbą?
Jô swòjã kaszëbską spôdkòwiznã òdkrił dopiérze czile lat temù. Wszëtkò dzãka jednémù z nôleżników karna. Òn przeprowadzył jaczés badérowanié i òn òdkrił, gdze ùrodzëła sã mòja prapraprastarka. Jô pòstrzégł ji môl i jô sã spitôł, czë òna je Kaszëbką (jô czëtôł ò Kaszëbach w swòjich badérowaniach). Òn mie òdpòwiedzôł, że jo, że òna pòchòdzy ze szlachecczi kaszëbsczi familie.
Jak Wë so ùdbelë, że Wë założice Kashubian Interest Group?
Tak pò prôwdze to nié jô założił to karno. Ta zasłużëna sã nôleżi profesorowi Josephowi J. Hughesowi z Missouri State University. Òn ùznôł, że jô bë béł dobrim kandidatã na administratora tegò karna. Òn chcôł miec wiãcy czasu na swòjã ùczałą robòtã i òn so ùdbôł, że nowô twôrz może bëc bëlnô dlô ti grëpë. Na szczescé òn wcyg je partã naszégò karna. I nie zabôczce wspòmniec, że wespóładministratorã Kashubian Interest Group je mój półbracyna Jayu Mallory.
Co Was nôbarżi pòdskacywô w pòstach i kòmentarzach w ti grëpie?
To je głód i chãc zrzesziwaniô sã ze swòjima Kaszëbama i wëszukiwaniô, nalôżaniô swòji rodzëznë: ji nôleżników tak z przeszłotë, jak z dzysôdnia. Wszëtcë grëpòwicze chùtkò sobie w tim pòmôgają.
Czë w waszim òkòlim są lëdze, chtërny mają kaszëbsczé pòchòdzenié?
Je tu czile òsób, chtërne mają swiądã swòjégò kaszëbsczégò pòchòdzeniô. Ale jô mëszlã, że wikszosc je dbë, że są Pòlôchama, i nie wié, co to są Kaszëbi. Menasha je bëlno znónô z tegò, że tuwò mieszkają Pòlôszë. Tak baro, że jistnieje mòst midzëstanowi znóny jak Pòlsczé Sparłãczenié (Polish Connection).
Jô rozmiejã, że administrowanié Kashubian Interest Group to je Wasze ùlubienié. A czim Wë sã zajimôce w warkòwi robòce?
Jak Wë wiéce, Kaszëbsczé Karno Zaczekawieniów to je cos, czim jô sã zajimóm jakò ùlubienim dopiérze òd niedôwna. To sã szczestlëwie zbiégiwô z mòjim jinym ùlubienim, jaczim je historiô mòji familie. Przez kòl piãtnôsce lat jô béł aùtowim mechanikã i robòtnikã fabriczi. Piãc lat temù jô sã z tegò wëcopôł z przëczënów zdrowòtnëch. Ale jô wcyg robiã w mòtorizacyjny branżë, ale ters jako dorôdca do sprôw dzélów mienianëch.
Jaczé są Wasze rojenia, planë na przińdnotã?
To, co jô bë chcôł pò prôwdze robic, to przesztôłcëc mòjã ùlubieniznã w wark (geneticznô genealogiô) i wejachac do Eùropë, żebë zgłãbic swòje pòchòdzenié i òdkrëc jesz wiãcy z mòji kùlturowi spôdkòwiznë, pòznac lëdzy.
Z Józefã Gãbą pò anielskù gôdôł i z anielsczégò na kaszëbsczi rozmòwã przetłómacził Stanisłôw Janka.
Zofiô Regina Turzińskô to młodé jesz dzéwczã z Drozdowa kòle Szimbarkù. Ji miono stôwô sã corôz barżi pòznôwóné, a na gwës ju wnet mdze znóné dosc szerok. W ùszłim rokù, w wiekù dopiérze 17 lat, wëda swòjã pierszą pòwiesc. Ksążka zbiérô bëlné recenzje, a w rédze żdają ju pòstãpné dokazë.
„Wybierz białego wilka” to pòwiesc napisónô na spòdlim „Romeo and Juliet” Szekspira. Ta nibë znónô historiô tu pòdónô je przez aùtorkã na czësto nowi ôrt. Wszëtkò dzeje sã w nadmòrsczim gardze Allenbùrg, a młodi z familiów Flis ë Hallman pòznôwają sã, jadąc aùtobùsã. Sara ë Cyprión, bò tak na miono mają herojowie, mùszą sã biôtkòwac z wszelejaczima procëmnoscama. Jak skùńczi sã jich miłotnô historiô? Tegò mùszita sã doznac, czëtając dokôz Zofii Turzińsczi.
Mòżna gò dostac w rozmajitëch wiôldżich ë znónëch ksãgarniach. Ksążka mô tam baro dobré recenzje. Na przëmiar na pòrtalu LubimyCzytać czëtińcowie dôwają ji òcenã 7,8/10. To wiele.
Më widzelë sã z Zofią przë leżnoscë aùtorsczégò pòtkaniô, jaczé bëło 27 stëcznika w GÒK-ù w Somòninie. Zebrało sã tam cziledzesąt lëdzy czekawëch ti ksążczi. Mielë wiele pitaniów, a bëło czëc, że wikszi dzél gòscy je ju pò lekturze „Wybierz białego wilka”. Tak bëło pewno téż dzãka Diskùsyjnémù Klubòwi Ksążczi, chtëren dzejô przë tamtészi gminowi bibliotece. Jegò pòtkania są cykliczné, a wiadłów ò nich mòżna szëkac w internece.
Rôczimë do przeczëtaniô krótczi rozmòwë z Zofią Reginą Turzińską, a téż do te, żebë wzyc do rãczi ji pierszą ksążkã.
Zofiô, të nie ùcekniesz òd pitaniô ò wiek. Mój drëch, pisôrz Igór Strumińsczi, rzekł mie czedës, że młodi lëdze piszą pòezjã, a na prozã przëchôdô czas tak pò sztërdzestce. Co të bë mù òdrzekła?
Jô bë sã na pewno z tim nie zgòdzëła. Mie wiedno barżi cygnãło do prozë. Nie wiém, czë jô bë mògła tak warkòwò pisac pòezjã. Barżi jô sã wërôżóm przez prozã i w historiach, chtërne twòrzã w se. Wiérztë są piãkné ë pò prôwdze mògą człowieka pòrëszëc, le jô lubiã twòrzëc òpòwiescë i całé swiatë, a tegò w wiérztach nie dô sã nalezc.
A ùtwórcą të jes ju òd dzecnëch lat…
Jo. Pierszą ksążkã jô zaczãła pisac, czej jô bëła, jô wiém… w drëdżi abò trzecy klase spòdleczny szkòłë. To tak dosc wczas [smiéch]. Jô so pòmëslała: A cëż tam! Jô zaczãła na kómpùtrze, le pózni jô pisała rãczno. Tak bëło wiedno i móm fùl zesziwków z tamtégò czasu, chtërne móm schòwóné w szafie. Tedë jô zaczãła pisac na laptopie, to bëło w czas, czedë przëszła pandemiô. Nie bëło nick do robòtë, ë jô scwierdzëła, że czims sã zajimnã. Jô wëmëszla wszelejaczé historie, żebë ta mònotoniô ùrozmajicëc. Czim barżi sã przikrzëło, tim czekawszé historie pòwstôwałë.
Jiny pisôrz, Andrzéj Sapkòwsczi, pòwiedzôł, że kòżdé ùtwórstwò wërôstô na fascynacji lekturą. Co cebie inspirëje?
Je wiele taczich dokôzców, na pewno. Mòże nie chòdzy ò kònkretné dokazë, le ò stil. Chòc do napisaniô ti pierszi mòji pòwôżny pòwiescë zainspirowôł mie Szekspir i jegò Romeo and Juliet – tu pò prôwdze je spòdlé w ksążce, chtërna ju bëła. Le òglowò inspirëją mie barżi historie z żëcégò.
Twòja debiutanckô ksążka żdała na swój czas w szuflôdze, czë mòże pò napisanim zarô òsta przez ce wësłónô do wëdôwiznë?
Na zôczątkù jô nawetka nie chca ji kùńczëc. Jô napisa pierszi dzél i jã òdłożëła, a pózni jô sã dowiedza, że mòja szkólnô òd pòlsczégò wëda swòjã pòwiesc, téż pierszą, i chca mie pòmòc. Tedë jô rzekła so: në dobrze, mùszã cos skùńczëc, żebë to wëdac. Bò jeżlë móm mòżlëwòtã i wspiarcé, to czemù nie spróbòwac? Tej jô mia starã, żebë sã starac [smiéch].
Je jesz cos w twòji szuflôdze?
Dosc wiele rzeczi.
A je cos z tegò fardich?
Dwie wiôldżé ksążczi.
Jidą do wëdôwiznë?
Òne ju są w wëdôwiznie, a wëdôwizna chce je wëdac. Na pewno. Blós mùszimë pòdpisac ùmòwã. Jesz negòcjujemë warënczi. Nen czas, nim ksążka sã ùkôże, warô kòle 9 miesący òd pòdpisaniégò ùmòwë. Tu më jesz żdajemë, jak mdze sã sprzedôwa ksążka Wybierz białego wilka. Czim chùdzy mdze sã przedôwa, tim chùdzy jô pòdpiszã ùmòwã na pòstãpną ksążkã.
Czëjesz sã związónô z naszim regionã? Je to czëc w twòjim ùtwórstwie?
Jô sã tu wëchòwa. Jem baro związónô z Kaszëbama. Inspirëją mie. Jem prawie w pisanim ksążczi, mëszlã, że w ni widzec wszelejaczé elementë z nëch naszich môłëch gardków. Jô téż bëła na kònferencji ò jãzëkù kaszëbsczim w Gdini, w szkòle jô sã ùczëła kaszëbsczégò. Widzec to w dokazach.
Gôdôł Mateùsz Bùllmann
Arka Gdiniô fejrowa Dzéń Jednotë Kaszëbów przez wicy jak tidzéń. Balarze wëstãpòwelë w czôrno-żôłtëch ruchnach, a w paùze meczu i na spòlëznowëch mediach to mógł nalezc wiele ôrtów pòdsztrichnieniô kaszëbskòscë klubù.
Menedżéra do sprawów marketingù Arczi Gdiniô Stanisłôw Wrzosk klarëje, że taczé dzejanié nie je niczim nowim: Më wiémë, że wiele najich kibiców to są Kaszëbi, i to je téż widzec pò transparentach – klarowôł pò meczu z Górnikã Łãczną zagrónym 13 strëmiannika. Më chcelë jic krok dali i zlezc z kaszëbizną z tribùnów na platã bòjiszcza.
I pò prôwdze tak bëło, bò w nadczidnionym meczu midzë dwiema pòłowama na westrzódkù Gardowégò Sztadionu w Gdinie pòjawiła sã Szczipiór Kapela, chtërna krócëchno zaprezeńtowa znóné, lëdowé frantówczi, a pózni kibicowie mòglë òbezdrzec pòkôzkòwi mecz w bùczkã – kaszëbsczi nôrodny spòrt, jaczi szlachùje za hókejã na trôwie. Miónkarze Kaszëbsczi Lidżi Bùczczi dostôwelë głosny aplaùz, czej bala trôfiała do pónktzonë. Jak sã òkôzało, to bëłë jedurné dobré trafienia, jaczima tegò dnia sã ceszëlë lubińcowie Arczi Gdinie, bò w meczu Fortuna I Lidżi jich karno przerznãło z Górnikã Łãczną 0:1.
Miónkarze tegò dnia, a téż tidzéń pózni na wëjazdowim meczu, wëszlë na bòjiszcze w czôrno-żôłtëch kòszulkach i bùksówkach, a jich nôzwëstka nad numrama bëłë zapisóné pò kaszëbskù. Pierszi rôz w historie pò tribùnach Gardowégò Sztadionu w Gdinie hòlowałë zwãczi spikérów w dwajãzëkòwi, pòlskò-kaszëbsczi wersje. Kibicowie, chòc nie bëlë rôd z rezultatu meczu, baro pòzytiwno òdebrelë kaszëbsczé akceńtë w òprawie pòtkaniô. To je historiczny sztót, że na meczu Arczi je Kaszëbskô Liga Bùczczi – gôdôł Jack. Jinszô kibicka dodała, że baro ji sã widzy mùzycznô òprawa ùwzglãdniwającô kaszëbsczi repertuar, a spòrtowé wëdarzenia są dobrim placã na rozkòscérzanié ti kùlturë.
Bùczkarze pòtraktowelë to wëdarzenié jakno wiôldżé achtnienié. Dzãka temù wiele lëdzy doznô sã, że taczi spòrt jistnieje – gôdôł Jón Klasa z karna Rowerowcë Kartuzë. Jegò drëch Tomôsz Plëchta dodôwô: Sztadiónowé wëdarzenié to je bëlnô leżnosc, cobë pòkazac, że më, Kaszëbi, mòżemë miec ze spòrtã do ùczinkù i mómë z nim do ùczinkù.
W prezentacje Kaszëbsczi Lidżi Bùczczi wzãło ùdzél sédmë sztëk miónkarzów. Òbzérnicë mòglë pòznac spòdleczné regle, historiã tegò spòrtu, a téż ùzdrzec, jak sã rozgriwô sztrôfné cësczi pò faùlach w sztrôfnym pòlu.
W cządze przed Dniã Jednotë Kaszëbów bëło téż widzec wiele kaszëbskòjãzëkòwëch kòmùnikatów w spòlëznowëch mediach Arczi Gdiniô. Przed meczama sã pòjawiłë graficzi z nôdpisã „Chcemë le zacząc”, pò pierszich 45 minutach òdjimk z pòtkaniô béł òpisóny jakno „paùza”, pò slédnym gwizdkù na Facebookù sã pòjôwiało zéwiszcze „kùńc miónków”.
Bùten swiątecznégò cządu téż je mòżlëwòsc pòkôzaniô, że karno z Gdinie je kaszëbsczé. W krómikù pòd sztadionã mòże kùpic szalk z nôdpisã „Arka Kaszëbë” i skòpicą jinëch gadżetów. Transpareńtë i przëspiéwczi kibiców narzesziwającé do tegò faktu sã pòjôwiają wiedno, czej Żôłto-Mòdri wëchôdają na trôwã Gardowégò Sztadionu przë Òlimpijsczi sztrase.
Parłãczenié spòrtu z nôrodną i etniczną juwernotą to nie je nick nowégò. Szląsczé elemeńtë je widzec w òprawie meczów Ruchù Chòrzów, dlô Basków pòtkania Athletic Bilbao są leżnoscą do manifestowaniô swòji apartnoscë, a w sztrategie karna wôżné je, cobë sami miónkarze sã ùtożsamiwelë z baskijsczim nôrodã. Dlô Katalónów dobëcé FC Barcelonë nad Realã Madrid mô wiele wikszą wôrtnosc jak trzë pónktë w ligòwi tabelë…
Më nie robimë z tegò wiôldżi sensacje — przekònywô Stanisłôw Wrzosk – to je normalné, że czej jesmë na Kaszëbach, mómë kibiców Kaszëbów, tej taczé elemeńtë sã kòl naju pòjôwiają.
Adóm Hébel
Dzéń Jednotë Kaszëbów béł swiãtowóny w rozmajitëch placach na Kaszëbach. Nôwikszé òbchòdë, jaczé przëchłoscëłë czile tësący lëdzy, òdbëłë sã 19 strëmiannika w Gniewinie.
Ùroczëzna zaczãła sã mszą swiãtą z kaszëbską liturgią słowa w kòscele pw. sw. Józwë Rzemiãsnika. Przédnym celebransã béł tameczny probòszcz, ks. Marión Miotk, chtëren wëgłosył téż kôzanié. W procesji z darama wzãlë ùdzél przedstôwcowie nordowëch, westrzédnëch i pôłniowëch partów Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô, w pësznym spiéwie pòmôgelë nôleżnicë dãti òrkestrë z Gòrë i karno Nadolanie. Wôrt pòdczorchnąc, że kaszëbsczé tekstë mòdlëtwów i spiéwów bëłë pòkazywóné na ekranie, dzãka czemù wikszosc lëdzy, jaczi skòpicą wëfùlowelë swiãtnicã, mògła wespół sã mòdlëc w rodny mòwie.
Pò zakùńczenim mszë spòd kòscoła rëgnął przemarsz do gniewińsczi widzawiszczowò-spòrtowi halë, dze òficjalno béł òtemkłi Dzéń Jednotë Kaszëbów. Wzãło w nim ùdzél jaż 36 staniców z całëch Kaszëb, mieszkańcë Gniewina i tësące gòscy. Lëdzy bëło tak wiele, że nié wszëtcë mòglë weńc do bëna halë, dze przemôwiôł nôprzód wójt Zbigniéw Walczak, pòtemù przédnik KPZ Jón Wërowińsczi, wiceminyster Kùlturë i Nôrodny Spôdkòwiznë Jarosłôw Sellin, pòmòrsczi wòjewòda Dariusz Drelich, marszôłk pòmòrsczégò wòjewództwa Mieczësłôw Struk i – w całoscë pò kaszëbskù – starosta wejrowsczégò pòwiatu Gabriela Lisius. W artisticznym dzélu wëstąpilë ùczniowie ze szkòłów w Gniewinie i Kòstkòwie, Fòlklorowé Karno Nadolanie, karno Bazunë, kabaret Pùrtcë i Mésterka Bëlnégò Czëtaniô Kòrneliô Garstka z Gòrë.
W tim czasu warałë téż próbë akòrdionistów, chtërny czerowóny przez Pawła Nowaka rëchtowelë sã do pòbicô rekòrdu w równoczasnym granim na tim instrumence. Latos sã nie ùdało, bò zgłosëło sã 161 chãtnëch, a nôlepszi rezultat òstôł dobëti w Bòjanie w 2016, czedë razã zagrało 372 mùzykańtów.
W Centrum Kùlturë i Bibliotece czile gòdzyn warałë Ògrodë lëteraturë. Nôprzód ks. Marión Miotk òpòwiôdôł ò kôzaniach i dzejanim ks. biskùpa Kònstantina Dominika. Pòtemù Róman Drzéżdżón kôrbił ò Janie Patokù. Pòdczorchiwôł, że ùchòwôł òn dlô pòstãpnëch pòkòleniów nôstarszé òpòwiednie z nordowëch Kaszëb i przeczëtôł dwie z pòwiôstków ò gniéżdżëwiôkach.
Herojką slédnégò zéńdzeniô w òbrëmim Ògrodów lëteraturë bëła Kristina Léwna. Òdpòwiôdała ò swòjim ùtwórstwie, jegò zdrzódłach, pòdskacënkach i ò planach zrzeszonëch z napisanim pòsobny pòwiescë.
W tim czasu w nym samim bùdinkù, le we widzawiszczowò-kinowi zalë, òdbiwałë sã zajmë dlô dzecy. Nôprzód Aleksandra i Dark Majkòwscë wprowadzëlë nômłodszich ùczãstników zéńdzeniô (i jich starszich) w swiat kaszëbsczich bôjków. Dzôtczi, robiącë czilenôsce zadaniów i rozrzeszającë wëzgódczi, przenôszałë królewiónkã do zómkù. Pòtemù Pòmòrsczi Teater Nobilis pòkôzôł przedstôwk O Witce, co chciała być stolemką.
Na dzecë żdało téż wiele atrakcjów bùten (a dzéń béł snôżi, pò prôwdze zymkòwi, tej chãtnëch nie felowało) – rozmajité zjéżdżalnie, skòczëdła i jiné sprzãtë a place dlô jigrów. Dlô starszich bëtników bëłë wëstôwczi, w tim kaszëbsczégò wësziwù, jaczi wierã béł nôbarżi pòpùlarny, akòrdionów i Józefa Wëbicczégò. Do te stojiszcza z ksążkama, òbleczenim, pamiątkama i jedzenim. Kòżdi mógł nalezc cos dlô se. Ni mòżemë téż zabëc ò turnieru cëskaniégò w baszkã, jaczi je òd lat tradicjowim dzélã swiãtowaniô Dniów Jednotë Kaszëbów.
Slédnym pùnktã ùroczëznë béł pòkôzk filmù zrëchtowónégò przez fùndacjã Aby Chciało Się Chcieć Jutro będzie padać. Jegò akcjô dzeje sã krótkò przed wëbùchniãcym i òb czas II swiatowi wòjnë. Pòkazywô zapëzgloné kawle Kaszëbów, Niemców i Pòlôchów na Pòmòrzim. Pò prezentacji bëła leżnosc do pògôdaniô z ùtwórcama tegò dokazu. Diskùsjô warała cziledzesąt minut, a pò ni direktór Centrum Kùlturë i Biblioteczi w Gniewinie Waldémôr Szczëpiór zamkł ùroczësto latosé swiãto ùchwôloné na wdôr papiesczi bùllë z 19 strëmiannika 1238 rokù, w jaczi pierszi rôz je wspòmnióné ò Kaszëbach.
Mówi sã, że białka z niczegò pòtrafi zrobic dwie rzeczë: pôłnié a sztrid. Jô tam nie wiém. Pôłnié móm na czas, a sztrid jak to sztrid – bëc mùszi. Chòcle temù, że pò tim sã tak słodkò je zgòdzëc. Równak cos w tim je. Białczi fakticzno rozmieją zrobic jedzenié nawetkã, czej lodówka je lózô. Jaczi ajntop. Zupã z gòzdza. Nawetkã sztula lëftã pòsmarowónô, ga jã białka zrobi – szmakô. Nôlepi sã pamiãtô smaczczi z dzecnëch lat, co je mëma robiwa. Nawetkã zôpôch pò latach wcyg je czëc! A ta szmaka…
Chłop jakno nen jachtôrz czejs mùszôł co ùstrzélnąc z jaczi flintë, łãkù czë kamã ùtrafic. Terô to białczi pò krómach wanożą. Kùpiają co do zjedzeniô, òbleczeniô. Mają òne tã cerplëwòtã, co ji kòl chłopów ni ma. Szukają. Sznëkrëją. Próbùją. Przërównywają. To drogszé, to tańszé. To lepszé, to gòrszé. A nalôżają czas. To mùszi côrnąc, dotknąc, òbecknąc, pòjarmòlëc, òbùc, òblec, zebùc, zeblec, pògadac ò tim, dzes zazwònic, wińc a jesz wrócëc a pamiãtac, za czim sã wrócëło. To mùszi rozmiôc z krómòwą sã sztridowac. Wiedzec, co je lóz. Ruchno sto piãcdzesąt razy òbùc a scygnąc. Tec normalny chłop pò trzech òbleczeniach a zebùcach ancucha je ju czësto baf! Bùksëska na głowã nacygnie, a liwk za spódné bùksë bierze. A bótë? Co za mãka! Jesz, czej ni mùszi nick rzeszëc – tej to sã dô. Gòrzi, ga je nót bótë zarzesziwac. A jenë jo, to sã mùszi ùdżibnąc, zasapac… Jesz sã przeńc pò krómie a pôlcã czidnąc z górë w szpëc – nie je òn za wiôldżi, ten numer? Ni móm. Ni móm, dolëbóg, cerplëwòtë łazëc pò krómach! A nôgòrszé je to próbòwanié òbleczeniów! Czej człowiek je zmiarti – tej to sprawi. Wszëtkò pasëje. A jak môsz za grëbé, pòdług miarë, ùdë a za baro kùkający na swiat brzëch? Tej le so patrzë. A ten krómòwi nórcëk do przezeblôkiwaniô sã je taczi, jakbë krôsniã tam miało ùrzãdowac! Ni ma czim òddëchac! A tu sã rëszac mùszi. Rãcëska wëcëgac w górã, w bòczi. Jesz bótë scygnąc, bò nowëch bùksów do ancucha nie òbleczesz… Nie wiém – mówi krómòwô – mòże w nowi dostawie mdã miała dlô taczich… (Domiszlóm sã, co mësli ò sëtech). Pò wëlézenim zez krómù wcyg nade głową lôtiwô pëtanié: czemù to jô prawie jem taczi niepasowny?! Temù nick tak nie ceszi, jak ùzdrzec kògòs pòde drogą, co je jesz grëbszi a barżi niepasowny pòdług ùrzãdowëch a módowëch sztandartów. Wzdichôsz tej: a jenkù, ale môsz të, chłopie, cãżkò. A jidzesz kąsk chùtczi i jakbë lżi na dëszë sã robi...
Co zrobic, cobë białka sã z tobą nie sztridowa? Próżno sã docëgac, nôlepi òd razu rzeczë, co twòja białka mô prôwdã. Nawetkã, czej za zwierza ji ni mô… To je prawie pòlitika. Dac so pòstąpic chłopù krok dowsladë, cobë mógł dodrëbòlëc dwa do przódkù. A czedë czësto nieòklëczno, bezmëslno zdarzi cë sã rzeknąc, że je pòmilonô – nëkôj do kwiatnicë a kùpie skòpicą zelëska, nôlepi czerwionëch różów, bò to znaczi gòrącą miłotã. Do tegò jaczi wiersz wëdeklamùj, nôlepi swój, chòcô czej ni môsz nick na jãzëkù a pòd rãką – wiedno mòżesz co òd Fópczi ùdostac za môłégò dëtka… Kwiat dôj, wiérztã rzeknij a sã mòdlë, co cë przebaczi. Czedë je charakternô – mòże jesz w pësk wëniécëc a kòpnąc òstrim bócëkã. Na tak cos òsoblëwie òpasuj! Nie je wiedzec, dze trafi… Co mòże bëc òrãdzym do wëwòłaniô sztridów bez białkã. Wszëtkò. Złé wiodro. Za bëlnô pògòda. Deszcz. Sëchò bùten. Wiater dmùsze. Nie dmùsze. Je cëchò. Je głosno. Zaklepiesz w dwiérze. Nie zaklepiesz. Môsz zazwònic. Ni miôł zwònic. Wlézesz òpòcuszkù dodóm. Narobisz trzôskù – wëstraszisz. Wlézesz z ramórã – bãdze miała strach. Czichniesz narôz. Niedobrze. Kaszlniesz bez òstrzédżi – niebëlno. Przëzdrzisz sã na cëzą białkã – baro niebëlno. Lepi sã ùgardlëc, jak na cëzą slépcowac. Nie dô Bóg, co pòchwôlisz jaką jiną białkã… Za bële co. Lepi dorazu sã w jaką mitã schòwie, bò ta twòja cë nie dô żëc. Jesz szczescé, czej to bëła jakô cëzô starka abò wiele starszé òd twòji kòchlińsczi białcëskò. Czedë pòchwôlonô białka je òd twòji młodszô – tej je kùńc mùzyczi a të kwiczisz. Jesz je jeden ratënk – czej gôdôsz co miłégò ò waszi córce. Kò je wiedzec, co wszëtkò co dobré, òna gwësno mô pò mëmce. Pò tatkù mô piérzch, kwasno sã mòknie a… mô za grëbé ùda…
Tómk Fópka
Nagłówk je wzãti z recenzje zôstãpcë szefredachtora pòrtalu Filmweb Łukasza Mùszińsczégò, jakô òpisywô scenarnik na zerial aùdio pòd titlã „Jo”. Historiô òsadzonô we fikcyjny kaszëbsczi wsë Beka dobëła wëprzédnienié w kònkùrsu Empik Story Go.
Zadzëwòwaniô zwënégą nie tacy aùtór dokazu Szëmón Grot.
– Do mie zwòniła białka, jakô mia òdkazac wiadło, ale jô sã rozłącziwôł, mëszlącë, że òna mie chce jaką fòtowòltajikã sprzedac – gôdô Szëmón z rozbrojiwającą szczeroscą – pózni jô dostôł mejl òd Empikù, ale jô móm jich kôrtã, i mëszlôł, co to jaczi SPAM.
Wëszło na to, że nié. Scenarnik, jaczi pòwstôł na spòdlim szkicu pòwiôstczi, òkôzôł sã nôczekawszi wedle òbsądzënkù partnérë kònkùrsu – pòrtalu Filmweb. W recenzje Łukasza Mùszińsczégò czëtómë ò dokazu jakno ò „gãstim kaszëbsczim warze z kriminału, fòlkòwégò hòrroru i psychòlogicznégò thrillera”, a dali, że to je „fùl zwrotów akcje, rozgriwającô sã na zberkù snikù i jawernotë, òpòwiedniô ò pòtwòrach w lëdzczi skórze”. Kriminał z elemeńtama òpòwiednie grozë zaczinô sã mòrdarztwã sparłãczonym z ùrzniãcym głowë. Dokazë wskazywają, że zbrodniô mògła miec charakter rituału. Szandara mùszi wząc w arãd jizbã w gòscyńcu we wsë Beka, jakô corôz barżi sã stôwô nieżëcznym i wëfùlowónym krëjamnotama môlã.
Beka to je, mòże rzec miniùniwersum, w jaczim Szëmón Grot òsadzywô historie swòjich bòhatérów. Tak bëło w pòwiôstce „Stark”, jaką jidze przeczëtac na pòrtalu biersztuba.com. Ten tekst téż je kònkùrsowim dokazã i, zgódno z regùlaminã lëteracczich miónków, béł jinspirowóny prozą Howarda Phillipsa Lovecrafta, znóną z mitologie Cthulhu.
– Jô chcôł stwòrzëc gãstą klimã, përznã jak z Nowégò Òrleanu, kąsk taczé vodoo pò kaszëbskù – òpisywô smroczny swiat mieszkańców Beczi aùtór. To, a téż przeniesenié nëch bëtnëch w filmòwëch produkcjach za Wiôlgą Wòdą mòtiwów na domôcé pòdwòrzé òsoblëwie achtnãlë redachtorowie Filmwebù, jaczi delë apartné wëprzednienié prawie Szëmònowi Grotowi.
To je wôrt dodac, że kònkùrs Empik Story Go miôł téż kategóriã pòwiôstczi, ale tam kaszëbsczémù lëteratowi sã nie ùdało dobëc niżódnégò placu ani wëprzédnieniô, chòc jak zdrôdzô – sóm wëżi òceniwôł swòjã prozã jak scenarnik zerialu aùdio.
Nôdgrodą za pierszi plac w kategórie zerialu aùdio je produkcjô na spòdlim nadesłónégò tekstu. Tegò sã zwënégòwac nie ùdało, ale aùtór nie ùkriwô, że rôd przëjimnie bédënk stwòrzeniô słëchawiszcza „Jo”.
To ju nié òd dzys starszi biôtkùją sã, żebë dzecë nie sedzelë blós przë kómpùtrach a telefónach. W kôrbiónkach czãsto je ò tim, jak wëcygnąc mlodëch z chëczów. Wszëtkò dô sã zrobic, le nie je to prosté. A czedës doch bëlo jinaczi. Tak jak w ti pòwiôstce. Mòże jesz nie je tak lëchò? Mój syn dostôl dzys bészét ò harcersczim latowiszczu, na chtërne mòże jachac. Ùceszil sã, a jô mést jesz barżi.
Tómk, Rómk a Arek to bëlë bëlny drëszë. Òd môlégò chòwalë sã razã, a terô mielë równo pò dwanôsce lat. Ju dlugò wszëtczi trzeji bëlë w swòji wsë w harcerstwie. Wiedno wszãdze bëlo jich fùl, zdôwa sã, że nigdë nie bëlë médech, a prawie tam mòglë tã swòjã mòc wëladowac. Czedë przechôda lato, jezdzelë na harcersczé latowiszcza. W jaczis las abò nad jezoro na harcersczi lôdżer – „obóz”. Tak bëlo téż tim razã.
Pòjachalë nad wiôldżé jezoro. Czasã biwalë gdzes dali, le tim razã òstalë na Kaszëbach. To nie bëlo wôżné, wôżné bëlo to, że pòjachalë razã a rechòwalë na snôżé przigòdë. Ju na zaczątkù, pierszégò dnia, stalo sã cos cekawégò. Do jich leżë (stanicë) przëszedł jaczis cëzy. Starszi chlop. Prosto òblokli, mùszôl to bëc chtos môlowi. Zbieglë sã tej wszëtczi na placu razã z jich harcméstrã.
– Niech bądze pòchwôlony Jezus Christus – rzek nen cëzy.
– Na wieczi wieków – òdrzek jich kòmeńdańt.
– Na wieczi – òdrzeklë knôpi.
Czlowiek wëcygnąn z taszë wãdzoné wãgòrze.
– Jô tak tu do was zaszed spëtac, czë wa chceta kùpic rëbë?
– A co to za rëbë pón mô? – spitôł harcméster a òbezdrzôl je. – Skądka pón mô taczé snôżé wãgòrze?
– A tu z jezora – òdrzek nen a glową pòkôzôl na wòdã swiécącą krótkò midzë bómamë – swiéżé.
– Jô widzã, że fejn, le taczim môlim knôpóm prawie wãdzonô rëba, jô mëszlã, nie szmakô – ùsmiôl sã harcméster.
– Jô bë móg ùlowic a przëniesc téż swiéżą.
– Kò jô panu rzekã, że më tu mómë swòje jestkù dlô tëch knôpów. Më nie brëkùjemë nick dokùpiac. Ni mómë téż òsoblëwie dëtków na tak cos. Pón mùszi jic dali pëtac.
– Té nic. Z Panã Bògã! – òdrzek nen chlop a szed za brómã, a dali w swòjã stronã.
– Chto to bél?
– Co to bél za czlowiek?
– Czemù më ni mòglë kùpic tëch rib?
Zarô pòsëpalë sã pëtania mlodëch lëdzy. Harcméster rozgònil jich do swòjich zajãc. Równak za sztót spòtkôl sã z naszimë trzema znajómkamë, co bëlë tegò dnia weznaczony do kùchnie, a prawie skrobalë bùlwë. Tedë ta téma przëszla nazôt. Chlop rzek jima tak:
– Widzyta wa, to jezoro nôleżi do taczégò czlowieka, më mómë z nim ùgôdóné, że sami mòżemë lowic w nim rëbë. A ten tu strëch, co bél przëlazli, mie sã widzy, że to bél dzëwi łówca, „kłusownik”. Wiéta, chto to taczi je?
– Jo, më wiémë. I òn ni mòże tu lowic rib?
– Jô mëszla, że nié. Jô bë tak czë tak nie kùpil, bò jak jem rzek, dëtków nó to ni móm, a mòżemë sami lowic, ale òd zlodzeja, dzëczégò jachtôrza, tim barżi nie kùpimë.
Knôpi pòwzéralë pò se. Ju jednémù a drëdżémù cos w glowie zaszamarzëlo. Czedë òstalë sami, pierwszi zacząn Tómk:
– Ale to bë bëlo, jak më bë tegò dzëczégò jachtôrza chwacëlë!
– Jak chwacëlë? – spitôl Rómk
– Normalno! Jak to gôdają….na gòrącym ùczinkù!
– Më bë mòglë zawezwac tedë szandarów – dodôl Arek – a mòże bë dostalë nôdgrodã za tak cos.
– Chcemë miec òczë szerok òtemklé, mòże sã dowiémë czegòs.
Tak téż robilë. Arek próbòwôl dopëtac jesz harcméstra. Wiele sã nie dowiedzôl, blós to, że taczé rebë jak tamten przëniós, lowi sã na pùpë. To je linka, co mô co sztëk hôczi a plëwôczi z kòrka abò czegòs, co sã na wòdze ùnôszô. Rómk z Tómkã mielë starã wiele chòdzëc nad jezoro a tam cos dozdrzec. Téż wiele nie zdzejalë, ale w krzach krótkò jich lôgru nalazlë stôré, le jesz dobré, prosté czôlno.
W kùńcu, jednégò dnia, z daleka dozdrzelë, jak chtos plëwie a cëskô cos w wòdã. Bëlë w ten czas wszëtczi nad jezorã. Harcméster zawòlôl do sebie Areka a pòkôzôl mù, że tam prawie ten kłusownik zaklôdô ne pùpë, ò chtërnëch rëchli mù tlomaczil. Czedë knôp pògôdôl z drëchamë, òni ju wiedzelë, co dali robic.
– Pòplëniemë a wëcygniemë mù te hôczi. Rëbë dómë naszémù komeńdańtowi, òn mdze rôd, a dostóniemë nôdgrodã!
– Mòże dô nama nową sprawnosc?
– Cos na pewno!
Żdalë jak wszëtczi ùsną. Czedë to sã stalo, cëchò pòszlë nad wòdã, w krzë, tam gdze Tómk z Rómkã nalezlë to stôré czôlno. Na nim chcelë pòplënąc w plac, gdze w dzéń bél widzec nen dzëczi jachtôrz. Bëlo równak za cemno, a òni ni mielë taszlãpë.
– Mùszimë żdac, jak to sã zacznie robic jasno.
– Kò té më nie zdążimë òbrócëc, nim sã reszta zbùdzy.
– Jo! Pòplëniemë, jak ju sã szaro mdze robilo.
Żdalë dali. W kùńcu cemnica zrobila sã jakbë mni cemnô.
– Terô je czas! – rzek Tómk.
Wsedlë w czôlno a pòplënãlë. Ni mielë wiosla, a mùszelë so radzëc sztachétą òderwóną z plota a rãkamë. Szlo jima pòmalinkù. Czedë bëlë na glãbszi wòdze, dostalë përznã strach, té na kùli mòglë, flot dostalë sã prosto na drëdżi, snôdczi brzég, a wedle niegò cësnãlë w stronã, gdze spòdzéwalë sã nalezc linkã z hôkamë. Ùdalo sã jim! Pewno dlugò bë szukalë, ale widno zrobilo sã ju barżi, a plëwaczi òd pùpów bëlë zrëchtowóné z biôlégò stiropianu, to jima pòmòglo.
Arek zacząn wëbierac linkã. Zarô pòjawil sã pierwszi hôk. Bél pùsti. Knôp równak rzek do drëchów:
– Zdôwô mie sã, że cos mùszi bëc dali. Nie jidze letkò.
Arek wëcygôl, a Tómk zwijôl linkã na stronã, żebë sã nie spląta. W kùńcu w czôlnie pòjawil sã pierwszi wãgòrz. Knôpi zasmielë sã glosno. Mielë wiôldżi klopòt, żebë rëbã zdjic z hôka. Wãgòrz bél doch slësczi a rëchlëwi. Mùszelë nalezc nó to jaczi knôf. W kùńcu ùdalo sã. Wãgòrz zacząn tôńcowac na westrzódkù. Rómk dostôl jegò strach a zazybôł czôlnã. Drëszë mùszelë jegò ùspòkòjëc, żebë nie wpasc w wòdã. Cygnãlë linkã dali a zdjãlë z hôków jesz trzë wãgòrze.
– Chcemë zarzëcëc pùpë nazôt, nen kłusownik nawetkã sã mòże nie mdze domôgôl, co sã stalo.
Tak téż zrobilë a pòwioslowalë nazôt do sebie.
Wszëstkò zajãlo jima përznã za wiele czasë, a mòże za dlugò żdalë w nocë na wid. Tak czë jinak harcméster bél ju na nogach a widzôl, jak przëplënãlë. Mùszelë gãsto sã tlomaczëc, co robilë, skądka mielë czôlno. Dostalë karë, równak nie bëlë taczé straszné, a wãgòrze pòszlë do zupë. Przed jinymë knôpamë bëlë bùszny. Pewno dlôte ùdba, żebë zainteresowac sã tim dzëczim jachtôrzã, nie zwiornãla jima czësto z glów.
Mateùsz Bùllmann
Tekst z niechtërnyma znankami nordowi kaszëbiznë
W szkòle w Mòjuszu 19 łżëkwiata bëła promòcjô pòmòcniczi ksążczi do ùczbë kaszëbsczégò jãzëka Kaszëbsczi dlô wszëtczich. Ji aùtorama są Danuta Pioch i Róman Drzéżdżón.
W nym wëdarzenim wzãlë ùdzél przédno szkólny z wszelejaczich strón Kaszëb. Nie je to nick dzywnégò, bò prawie òni brëkùją wcyg nowëch pùblikacjów, jaczé pòmògą jima w robòce z dzecama, młodzëzną i dozdrzeniałima ùczniama. Zéńdzenié zaczãło sã òd winszowaniów dlô aùtorów wërzekłëch przez wójta gminë Serakòjce Tadeùsza Kòbielã, przédnika Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô Jana Wërowińsczégò i Jolantã Szlagòr z Pòmòrsczégò Kùratorium Pòùczënë. Pózni wiceprzédniczka KPZ Karolëna Keler òpòwiedzała ò promòwóny ksążce. Pò szpòrtownym przedstôwienim ùmiejãtnosców Danutë Pioch i Rómana Drzéżdżona wskôzała czile wôrtnotów ti pùblikacji: We wstãpie mòżemë przeczëtac, że je to pòmòcniczô ksążka do II i III dzélu sztôłceniô. Òd pierszich tematów, taczich jak „Ò kaszëbsczi gôdce”, mòżemë wëkòrzëstac pòdpòwiedzë, jak wëmawiac kaszëbsczé lëtrë, pózni jak pò kaszëbskù ùżëwac wërazów z rozmaijtëch tematów: ò rodzëznie, dodómie, môlu zamieszkaniégò, warkù i òdpòczinkù, ksążkach, gòspòdze czë sprzątaniu.
Przë kòżdi ùczbie są pòlétë: napiszë, pòdsztrëchni, pòsłëchôj, pòwtórzë, przeczëtôj – co dôwô szkólnym mòżlëwòscë zrobieniô czwiczënków ze szkòłownikama. Je to pò prôwdze dzãka symbòlom baro czëtelné.
Kòżdi szkólny a szkòłownik wié, że pòwtarzac równô sã pamiãtac. I tak je w ny ksążce – przë nowim temace je przëbôczenié z pòprzédnégò. Je to pò prôwdze bëlnô ùdba.
Szkólny téż wiedzą, że nié wiedno letkò je dzysdniowëch szkòłowników zachãcëc do ùczeniô sã kaszëbsczégò, a òsoblëwie, czej ùczbë są na ósmi czë dzewiąti gòdzënie ùczbòwi. Dlôte w ny ksążce mòżna nalezc rozmajité strzódczi przekôzu – je mùzyka, nótë, tekstë piosnków, geògrafné kôrtë, wiadła z historii, òbrôzczi i cos, co mie sã òsoblëwie a nôbarżi widzy – lëteracczé tekstë pasowné do tematu i niedrãdżé do zrozmieniô dlô òdbiérców.
W artisticznym dzélu wëstąpilë ùczniowie Spòdleczny Szkòłë w Mòjuszu. Zaprezentowelë czile scenków zamkłëch w promòwóny ksążce, bëłë téż spiéwë i tuńc z kaszëbsczima fanama. Przërëchtowałë jich szkólne kaszëbsczégò jãzëka: Lucyna Łagòda, Barbara Warmòwskô i Iréna Brzustewicz. Jednym z dzélëków tegò wëstãpù bëło pòspólné spiéwanié „Kaszëbsczich nótów”. Do zabawë ùczniowie rôczëlë znajôrza i lubòtnika tegò dokazu Rómana Drzéżdżona, a pózni jesz czilenôsce gòscy.
Ò swòji pùblikacje rzeklë téż aùtorzë. Ta ksążka je dobrô dlô tëch, co zaczinają sã ùczëc kaszëbsczégò abò ju përznã gò znają i chcą swòjã wiédzã pògłãbic, nôlepi na szpòrtowny ôrt. Pòwstała na spòdlim tekstów, jaczé më piselë do „Naji Ùczbë” – dodôwkù do miesãcznika „Pomerania”. Pòdzél robòtë béł taczi, że jô pisôł scenczi, dialodżi, tej-sej wiérztczi i niejedne zadania, a Danka Pioch to òbrôbia gramaticzno i òrtograficzno, żebë to sã dało wëzwëskac w naùczanim w szkòle. Jô miôł starã, żebë te tekstë bëłë dzysdniowé. Są wiadła ò historii, najich ksążãtach i pisarzach, ale wiele je téż w nich kómpùtrów, internetu, spòlëznowëch mediów – pòdczorchiwô Róman Drzéżdżón.
Mómë nôdzejã, że ksążka sã przëdô. Ò tim, że je brëkòwnô, më czëlë ju rëchli, czej ji dzéle ùkazywałë sã w „Naji Ùczbie”. Zanôlégało nama, żebë zabédowac kòmùnikacyjné naùczanié jãzëka, ale chùtkò sã òkôzało, że sama słowizna to za mało, i mùsz je dodac kąsk gramaticznëch wskôzów jak nôproscy pòdónëch – doda Danuta Pioch, chtërna dzãkòwała téż wszëtczim, co mielë ùdzél w pòwstanim ksążczi i przërëchtowanim ji promòcji. Człowiek sóm mało znaczi, ale jak je westrzód mądrëch, robòcëch lëdzy, to mòże zrobic wiele. A wkół mie je wiele taczich chãtnëch do pòmòcë na kòżdim krokù – gôdała.
Na kùńc aùtorzë sami òdegrelë jednã ze szpòrtownëch scenków, jakô pòjôwiô sã w ksążce. Témą bëło zéńdzenié szandarë i szoférczi, chtërna złómała czile drogòwëch prôw.
Pózni jesz bëła leżnosc do pòszmakaniô bëlnégò swójsczégò jedzeniô, kùluarowé gôdczi nié blós ò promòwóny ksążce i ùdostanié wpisënków òd Danutë Pioch i Rómana Drzéżdżona.
Ksążkã Kaszëbsczi dlô wszëtczich jidze kùpic m.jin. w internetowi ksãgarnie www.kaszubskaksiazka.pl.
z Môrcënã Kùberną, módowim stilistą a artistą-ceramikã, chtërnégò do ùtwórstwa pòdskôcô kaszëbskô kùltura, rozpòwiôdô Tómk Fópka.
Dobri dzéń. W rozmòwie z Martyną Bednarską-Ćwiek jes rzeknął: „Wychowałem się na wsi, na Kaszubach, w gospodarstwie rolnym, moi rodzice są rolnikami. Ja się tym nie zająłem, bo jakoś nie czułem do tego powołania, ale teraz w jakimś sensie wróciłem do pracy w ziemi”. Na wsë, to je w Chwaszczënie. Bëlë jesmë sąsôdama. Jakô droga prowadzy z Chwaszczëna do Pariża, dze w ùszłim rokù Twòje dokazë pierwòszno bëłë pòkôzóné na swiatowim wëstôwkù? Jes pòzwôł nen projecht pò kaszëbskù: „Grôpk”...
Ta droga to nie bëłë żódné krãtë-wãtë. Zarô pò sztudérowanim jem wëjachôł do Warszawë, dze pò rokù jem sã dostôł na staż do dzélu módë magazynu „Twój Styl”. Jem tam spãdzył 8 lat, wikszosc czasu robiącë jakno stilista. Po tim cządze dostôł jem bédënk z pòlsczi edicje magazynu „Vogue”, cobë sã stac nôleżnikã jich karna. Òbczas pandemie nie minãłë mie żëcowé pòzmianë. Jem sã rozestôł z redakcją „Vogue Polska” i jął przemëszliwac ò dalszim rozwiju. W nym czasu mòja robòta ni mògła rëszëc z môla. Zôkôz òrganizowaniô zdjãcowëch planów przëmùsził mie do sedzeniô doma. Nie chcôł jem mùdzëc całi dzéń, a mùszebnosc twórzbë snôżotë bëła tak mòckô, że jem sã wzął za ùczbã ceramiczi, co mie zajimała ju òd jaczégòs czasu. To szło chùtkò wprzódk, tej jem sã nie zawichlôł a założił swòjã markã, kò do òdwôżnëch swiat nôleżi. Słowò grôpk czëło sã doma przënômni czile razy dzénno, stądka mòja mësla twòrzeniô ceramicznëch statków prawie pòd taczim szildã. Projekt „1000 Vases”, za jaczim jem ju dôwno ùzérôł, dôł mie spòdlé do pòtkaniô wiele pësznëch ceramików zez całégò swiata. Robią regùlarno wëstôwczi – pòkôzczi nôczekawszich swiatowëch dokazów. Prosto jem napisôł do nich mejl z prezentacją mòji robòtë – długò jem nie żdôł za rôczbą.
Pòsobny projekt to je „Zemia” i... Mediolan. Przërzeszenié do môłi òjczëznë, do familie je dlô Cebie wôżné. Jak Twòji blisczi zdrzą na Twój kùńszt? Mëma, jakô wëstąpia w programie TVN, bëła bùsznô ze sëna...
Familiô na zôczątkù mëslała, co jô so szpôsë robiã, nie brała na pòwôżno mòji pasje. Ùwierzëlë dopiérkù, czej òbôczëlë òdjimczi z Pariża. Dzysô są bùszny, baro mie wspiérają. Na jich dobré słowò wiedno jem mógł rechòwac. Nigdë nie bëlë procëm mòjich mòże dzywnëch a niecodzénnëch, pòdług nich, ùdbów a brzątwieniów. Pòdzywiają za òdwôgã, kreatiwnotã a nieùdżibłosc w zgrôwanim do célu.
Na zwierciadło.pl jem nalôzł czekawi òpisënk Twòjégò pierszégò ùznónégò ceramicznégò projektu: „Grôpk to polska marka ręcznie wylepianej ceramiki tworzonej staromodną techniką wałka. Minimalistyczne naczynia i obiekty dekoracyjne tworzone są w duchu filozofii wabi-sabi i celebrują niedoskonałości w organicznych, obłych formach. Każdy wazon jest inny i wyjątkowy, stworzony ręcznie, z ziemi, słońca i ognia, z najwyższym szacunkiem dla tych żywiołów”. Jak Të bë òpisôł swój pòsobny artisticzny bédënk „Zemia”?
„Zemia” to je projekt, co jô nim chcôł achtnąc swòje kòrzenie, región, skądka je mój ród. Jem z te bùszny a móm starã wcyg to pòdczôrchniwac. Dzysô taczi mikroswiat, apartny jãzëk i fòlklor, to je cos, co je mùsz chronic a wstec dozerac. „Zemia” to je téż ùczestnienié cãżczi robòtë rodzyców. To téż dzãka jich czurzeniu jem, dze jem. Sóm jem nie czuł pòwòłaniô do robòtë w pòlu, ale nicht òd mie tegò nie wëmôgôł. Doprzëszedł jem do swiądë, co kawel mie jakòs z tą zemią sparłãcził, jakno żëwiołã, i robiã w ni gwôsnyma rãkama, le w kąsk jinym wëmiarze.
Etatowô dzejba w módowim magazynie mòże wëzdrzec na sztabilniészą. Jes so równak wëbrôł artistną samòstójnosc. Ni môsz strachù tegò...?
Robòta na swòjim z jedny starnë mòże stolëmno ùrzasniwac, z drëdżi – dôwô skòpicą mòżlëwòtów. Jakno stilista, robiące tëli lat w magazynach ò módze, jem zdobéł doswiôdczenié, co wërkùje stałima zlécenioma. A w „Grôpkù” czim mni mdze to naczerowóné na zwësk (pòliczoné, co to terô nôlepi sã sprzedô „x”), a wicy mdze w tim wòlnégò, wnetkã pòjużnégò ùtwórstwa, tegò, co mie pòdskôcô a mie sã widzy – tim wikszé bãdze dobëcé. Wòlnosc je wiedno arastną zemią, z jaczi brzôd mdze bòkadniészi.
Co z dzecnëch lat nôbarżi zaòstało w Twòji pamiãcë? Wrôcôsz do Chwaszczëna? Mëslama?
Do Chwaszczëna wrôcóm nié leno mëslama. Regùlarno òdwiedzywóm rodzyców. A zwòniã codzénno. Dzecyństwò to są taczé mërgnienia òkã. Jigrë na pòdwòrzim, mëma w kùchni, tata na òbòrze… Kąpanié sã òb lato w jezorze i czuwającô na brzegù mëma, co chòcô miała wiele żimczi robòtë – nalôżała czas, cobë tam z nama jic. (Rôz jem sóm nad jezoro ùcekł – co to dało za pògòrchã…). Cządowé robòtë, jak wëbiéranié bùlew, sadzenie wrëków, stôwianié szklarnie abò żniwa. Jakno dzeckò jem béł òczarzony kómbajnama. To bëło ale szczescé nad szczescama, czej tata mie wnôszôł pò trapkach a sôdzywôł na sztót na kómbajnystowim sedzenim...
W naszim regionie dzyrskò rozwijô sã etnodizajn. W ti mùzyce pierszé skrzëpice grają białczi. Je to w całoscë robota dlô chłopa? Cebie bë sã to widzało?
Etnodizajn to je baro czekawô a wielewôrtnô deja a òdpòwiésc na „masówkã”. Jem rôd, co lëdze corôz czãszczi sygają za dokôzama môlowëch rzemiãsników, chòcô ti prizama ni mògą jic na miónczi z kòncernama. To mòże bëc zajãcé dlô kòżdégò. Twòrzenié ceramicznëch statków, plecenié kòszów abò méblów z wierzbinë, tkanié kilimów ëtd. – nie je namienioné pòdług pëłcë. Żelë sã czëje do tegò pòwòłanié, je nót dzejac. Jem nalôzł swój gwôsny jãzëk, nie jem lëdowim ùtwórcą, za mało ò tim wiém. Ta wiédza je czãsto przekôzywónô z pòkòleniô na pòkòlenié. Mòja rózga jidze z chłopsczi familie, dze nicht sã ani kùńsztã, ani dizajnã nie zajimôł – przënômni nick mie ò tim nie je wiedzec...
To sã wëdôwô, co ceramiczny kùńszt brëkùje czasu, cerplëwòtë. Mùszi dodrzeniwac, tak jak rosce człowiek. Jaczim człowieka je Môrcën Kùberna? We wëdowiédzach pòdsztrichniwô sã Twòjã skrómnosc. Skrómny artista? To brzëmi jak òksymòrón...
Je to ale drãgò ò se gadac abò pisac. Móm starã nie robic szëmù wkół sebie. Robiã swòje, a niech mie òbtaksëją pò robòce. Ùtwórca ni mùszi bëc głosny, farwny. Ni mùszi bëc pòdbùrzëcelã, tim, co jurzi. To le je jedna z drogów, gwësno wôżnô w jinëch kùńsztowëch wietwiach, równak ceramika lubi, cobë dac ji pòkù. Mëszlã, że temù prawie tak sã w ni pasowno nalôżóm. Mój kùnszt a jô – më jesmë na jedno.
Ò czim marzi artista, co tak chùtkò gnô przidką karierową stegną? Czëp brzątwieniów dlô ceramika. Dô to tak-cos?
Czëp brzątwieniów. Pewno gò ni ma. Nôpiérwi bëm chcôł, cobë bëło bëlno òtaksowóné to, co robiã; tedë, cobë sã pierszi dokôz sprzedôł; tej, cobë mie żurnaliscë dozdrzelë, cobë mógł pòkôzac dokôzë na wëstôwkù. Kòżdi z nëch dzélów drodżi jem brôł na pòwôżno. Nie wiém, niech to sobie płënie.
Tómk, Rómk a Arek to trzeji bòhatérowie naszi pòwiôstczi, do chtërnëch dzysë wrôcômë. Knôpi na harcersczim latowiszczu nakrëlë kłusownika, co chwôtôl wãgòrze na pùpë. Rôz ùda sã jima pòdebrac mù rëbë. Chòc harcméster nie bél rôd, to òni dali négò dzëczégò jachtôrza mają na òkù.
Czas mijôl jima bëlno. Pòstãpné dnie ùcékalë chùtkò, bò doch harcerze nie leżą nad wòdą a blós nie wczasëją. Òni mają z kòpicą wszeljaczich zajãców. Ùczëlë sã wszeljaczégò: jak rozpôlëc òdżin, nawetka jak drzewò je mòkré, jak rzeszac pòwrózczi na rozmajité ôrtë, jak warzëc môltëchë, a tak dali. Dobiwalë téż harcersczé sprawnoscë. Tómk, Rómk a Arek, jak wiedno razã, mielë ju pò dwie: plëwacką a wachtową.
Ta pierwszô mia sã jima chùtkò przëdac. Knôpi skrobalë bùlwë, czedë na drëdżi stronie jezora ùzdrzelë czôłno négò dzëczégò jachtôrza.
– Wzerôjta tam! – rzek Tómk.
– Zôs òn!
– Kò stôwiô pùpë, pewno witro reno mdze wëcygôl.
– Mòże bë mù cos pòdebrôl, co? – spitôl Arek.
– Harcméster bë nama doch ùszë ùrwôl!
– A nasze czôłno je ùwiązóné na czédã!
Knôpi dali zajãlë sã swòją robòtą, ale pòdzeralë co sztócëk na jezoro, gdze jesz cali czas bëlo widzec czôlno kłusownika. W kùńcu òdezwôl sã Rómk:
– Cos mie przëszlo do glowë!
– Gadôj, gadôj – rzeklë chùtkò jegò drëszë.
– A jak më bë pòplënãlë cëchò za nim. Më bë mòglë wëcknąc, gdze òn sã krëje! Tedë, jak bë gò zglosëc? Mòże harcméster bë bél rôd? Mòże to bë da nôdgrodã?
– Chùdzy karã!
– Jak më bë blós rëbë przënioslë, to jo, ale jeżlë më tegò czlowieka richtich nakrëjemë? Co?
– Nie zdążimë.
– Doch witro je niedzela! Wszëtczi spią dlëżi. To bë sã mòglo ùdac!
Tak òni so jesz sztócëk pòwiôdalë, ale w kùńcu ùznalë, że wôrt je spróbòwac.
– Kò më doch ni mómë czôlna! – òdrzek na kùńc Tómk.
– Czôlna ni mómë ju, ale tam przë krzach je w wòdze ten wiôldżi pień, co pliwie. Më bë mòglë sã jegò trzëmac a tak plënąc. Òn bë nas jesz zaslonil przed tim chlopã. Doch w czôlnie òn bë nas zarô widzôl – wëklarowôl jima swòjã ùdbã Rómk.
– Tak zrobimë!
Nad renã zbùdzëlë sã, czedë jesz bëlo cemno. Jeden drëdżégò zrëszil, a nad wòdã wëmklë sã ju w samëch bùkskach. Dożdalë përzinkã, aż cemnica przëszla w widnicã. Tedë òbchwôcëlë drzewò a machalë szpéramë. Tak plënãlë na drëgą stronã jezora. Tam chcelë schòwac sã a wzerac za kłusownikã.
Nie żdalë dlugò. Nôprzód òkróm normalnëch glosów zybiący sã wòdë ùczëlë jiny. Òkôza sã, że bél to głos wioslów. Knôpi zrobilë mądrze, bò zatrzimalë sã sztëk dali òd placë, gdze zalożoné bëlë pùpë. Terô mòglë spòkójno wzerac, jak nen chlop wëbiérô pùpë. Widzelë, że bëlo na nich pôrã rëbów. Nick nie gôdalë do se, żebë sã nie zdradzëc. W kùńcu chlop zaladowôl wszëstkò do czôlna a pòplënąl nazôt. Terô òni rëszëlë za nim.
Mùszelë mòcno przebierac szpéramë, bò chlopù doch bëlo lżi plënąc. Bél flotniészi.
– Chùdzy, chùdzy – szeptalë do se knôpi, nimò to òstôwalë z czasã corôz barżi slôdë za dzëczim jachtôrzã.
Nagònilë gò dopiérze, czedë zabrôl sã za robòtã w pòstãpnym placu. Òni zôs sã përzinkã ùrzaslë, bò jich drzewò, dosc wiôldżé, nie chca sã zatrzëmac w placu. Mùszelë je hamòwac, żebë nie pòplënąc za krótkò czôlna. Ùdalo sã jim. Tu widzelë, że chlop nie wëcygôl ju pùpów na wãgòrze, le òkrãglą netã, z chtërny wësëpôl wiele mniészich rib. To nie zbawilo mù dlugò a plënąl dali.
Harcerze, chòc zmarachòwóny, mùszelë baro sã starac, żebë czësto jima nie ùcek. Równak mòże dzãka temù òn jich nie ùzdrzôl, a chòc bél ju dalek, to òni ùzdrzelë, w jaczim placu zatrzimôl swòje czôlno. Tam pòmalinkù pòplënãlë.
Nawetka nie wëlëzlë z wòdë. Wszëstkò bëlo dobrze widzec a nawetka czëc z wòdë. Niedalek òd sztrądë stojala môlô, stôrô ju chëczka. Niżi, na lawie, sedzôl ten stôri czlowiek a czëszczil rëbë. Tómk, Rómk a Arek mòglë bëlno sã wszëtczémù przëzdrzec.
– Terô më wiémë, gdze òn mieszkô, mòżemë wracac – rzek cëchò Arek.
– Chcemë dożdac jesz sztócëk, mòże jesz co bądze? – òdrzek Rómk.
Tak téż bëlo. Za sztócëk z chëczë wëprëslo piãc dzecy w różnym wiekù, ale jesz môlëch. Pònëkalë do tegò starëszka.
– Ópa, ópa! – zaczãlë wòlac do niegò.
– Co je? Môlé pãdzle – rzek do nich szpòrtowno nen stôri.
– Wiele môsz rib? Pòkôż, pòkôż!
– Cos je, zdrzëta.
Dzôtczi przebiéralë w rëbach. W kùńcu ópa jima rzek:
– Wezta te môlé, zaniesta swòji nënce, niech je dzysë na pôlnie zrëchtëje.
– A wãgòrze do wãdzeniô?
– Jo, mòże witro chtos kùpi, tedë mòże ópa waji na lodë weznie, co?
– Jo, jo! – krzikalë ti môli a pònëkalë z ribkamë dodóm.
W wòdze Tómk chwacyl za rãkã Rómka.
– Terô chcemë rëmac, robi sã pòzdze.
Knôpi wioslowalë szpéramë a wioslowalë. Czedë doplënãlë na plac swòjégò latowiszcza, bëlë ju czësto zmarachòwóny. Òstawilë drzewò w wòdze, a na sztrądze sztócëk lapalë lëft.
– Mùszimë chùtkò wracac do namiotu, żebë nicht nie zmërkôl – zacząn Tómk.
– Kò më tak czë tak mùszimë zglosëc do kòmeńdanta, że mómë nalazli plac, gdze krëje sã nen kłusownik – òdrzek Arek, ale jegò drëszë bëlë cëchò a jakbë mëslëlë.
– Kò jo doch? – spitôl jich jesz knôp.
– Mie sã widzy – zacząn w kùńcu Rómk – że to tam bëlë biédny lëdze, widzelë wa tã chëczkã?
– A te dzôtczi? – rzek Tómk. – Jô mëszlã, że òn z mùsu te wãgòrze bierze.
– A mieszkô doch nad samim jezorã, pewno cali czas, òd môlégò. Czemù mù bë sã nie nôleża tëch pôrã ribków?
– Tej chcemë dac pòkù – ùsmielë sã ju wszëtcë.
– Czemù czë kòmù chceta dac pòkù? – òdezwôl sã òd raza jich harcméster, chtërny pòkôzôl sã kòl nich.
– Nick nick – manil Rómk – z plëwanim. Më sã bëlë ò pòrénk wëkãpac.
– Tedë chùtkò, bò nie zdążita na frisztëk! – òdrzek harcméster, nibë jima wierzil, ale widzelë, że jakòs tak sã pòdsmiéwôl.
Ta niedzela minãla jima bëlno, chòc bralo jich na spanié, òczë sã zamikalë. Dopiérze na wieczór òdżëlë, to doch mia bëc jich slédnô noc na latowiszczu. Mia bëc jesz ògniszcze, a na drëdżi dzéń dodóm. Z czasã zrozmielë, jak wiele naùczëlë sã w ten czas.
Tekst z niechtërnyma znankama nordowi kaszëbiznë
Nowi (stôri) maturalny ùrzas
Pierszi rôz absolwencë strzédnëch szkòłów mòglë sã biôtkòwac z kaszëbsczim egzaminã dozdrzeniałotë w 2006 rokù. Tej téż do maturë ùdbało pòdéńc jednôsce młodëch lëdzy. Nômni maturańtów z rodny mòwë bëło w 2008 rokù – leno òsmë, a nôwicy w 2012 rokù – jaż sztërdzescë jeden. Latos do maturalnégò arkùsza sadło sztërnôsce lëdzy m.jin. z Kartuz (dze bëło jich nôwiãcy – piãc abiturientów), Wejrowa, Brus i Kòscérznë. Bëło to dokładno 8 maja ò drëdżi pò pôłnim.
Refòrma szkòłowiznë likwidëjącô gimnazja i wëdłużiwającô ò rok strzédną szkòłã bëła zdrzódła ùrzasu we wiele strzodowiszczach, téż westrzód Kaszëbów. Kò tak to ju wierã je, że wszëtkò, co nowé, mùszi bëc përznã straszné. Refòrma ta bëła téż zôczątkã dalszich pòzmianów szkòłowégò systemù w Pòlsce, w tim òsoblëwie fòrmùłë egzaminu dozdrzeniałoscë. Prawie temù latosô matura bëła jinô jak wszëtczé donëchczasné – to bëła „nowò-nowô” matura, tj. matura w fòrmùle, jakô òbòwiązëje òd 2023 rokù. Żelë jidze ò maturã z kaszëbsczégò jãzëka, mieniło sã baro wiele. Przede wszëtczim na maturze ni ma ju zamkłëch zadaniów, czëtaniô ze zrozmienim i tłómaczënkù. W całym maturalnym arkùszu je le jedno (abò jaż jedno) zadanié – napisanié tekstu blós pò kaszëbskù (co je zachtną pòzmianą – jesz łoni mógł pisac tak pò pòlskù, jak pò kaszëbskù). Maturalné wëprôcowanié mô miec nômni 350 słowów. Abituriencë mają do wëbiéru rozprawkã abò przërównawczą analizã.
Ò pòzmianach i jiwrach z nima sparłączonëch w Radiu Gduńsk gôdała szkólnô Karolëna Serkòwskô-Secechòwskô: Mie to baro ceszi, że je ù naji tëli tëch ùczniów temù, że chùdzy jô miała strach, że sã nawetka nikt nie zgłosy, bò zmieniła sã ta fòrmùła maturë i terô wëprôcowanié mùszi bëc pisóné pò kaszëbskù, chùdzy mòżna bëło sobie wëbrac, ale nimò tegò nalezlë sã taczi, co bëlë chãtny […].
Tej równak nie je jesz tak lëchò, skòrno nimò dwignieniô maturë na wiele wëższą rówiznã, wcyg są chãtny, żebë jã pisac – maturańcë rodny mòwë. Òni sami są bùszny ze swòjich wëbiérów, biwô téż, że mają strach, czë pòradzą so z pisanim: Pisanié pò kaszëbskù równak nie nôleżi do nôprostszich sprawów i kąsk móm ò to strach – tak hewò przërëchtowania do maturë kòmentérowa Kònstancjô Kitowskô w programie „Dzień dobry TVN”.
Wôrt pamiãtac, że maturã z kaszëbsczégò jãzëka zdôwô sã pisemno, le dlô chãtnëch je téż mòżlëwòsc pòdéńdzeniô do gãbny maturë, jakô nie je òbrzészkòwô. Tak téż kòżdi maturańt mùszi wëbrac, czë chce blós pisac, czë téż stanie przed kòmisją na gãbnym egzaminie. W tim rokù na pisemnym dzélu maturańcë mòglë wëbrac jeden z dwùch tematów:
abò
Ti, jaczi chcelëbë sã sprôwdzëc i rozrzeszëc latosy arkùsz, mają taką szansã – arkùsz òstôł ùprzëstãpniony na starnie CKE: https://cke.gov.pl/#jk.
Matura to wiedno stresującô sprawa, tak dlô uczniów, jak dlô szkólnëch, le zdôwô mie sã, że wcyg aktualné są słowa bëlny szkólny (chòcle òna wòli, czej wòłają na nią prosto: zwëkłô szkólnô) Felicji Bôsczi-Bòrzëszkòwsczi z 2021 rokù: Chcemë skùńczëc z gôdanim ò wielënie zdôwającëch, kò to je smãtné tak dlô nich, jak i dlô nas szkólnëch. Jô jem baro bùsznô z mòjich maturańtów i jem gwësnô, że prawie ti kaszëbsczi maturańcë są tima nôlepszima. Chcemë sã ceszëc tim, co mómë, i achtniwac tëch młodëch lëdzy, jaczi mają w se tëli zuchtërnoscë, żëbë nã maturã pisac. Równak wôrt kùreszce pòmëslëc ò jaczim prôwdzëwim dowôrtnienim najich maturańtów, kò przëszëkòwanié do te egzaminu to skòpicą robòtë. Òni mają swiądã tegò, dlôcz to robią, le òtoczenié ni mòże te rozmiec. Mòże nót gôdka z ùczebniama, cobë kaszëbsczi rechòwôł sã na wicy czerënków, nigle to terô je…
W taczim tonie gôdôł téż w programie „Dzień Dobry TVN” jeden z latosëch maturańtów Mirk Miotk: regionalné kùlturë, jak na przëmiar kaszëbskô, mie sã zdôwô, że përznã dżiną, i kòżdi, chto dołożi jaką cegełkã do tegò, żebë to sã równak nie stało, żebë do czësta nie zdżinãło, je bòhatérą swòjégò regionu.
Co pòdczorchiwają wierã wszëtcë, matura w nowi fòrmùle je wiele barżi wëmôgającô. Tej téż wôrt jesz mòcni achtnąc nëch, co mielë w se tëli chãcë i mòcë, żebë do ti maturë pòdéńc. Miast jiwrowac sã ò lëczbë, chcemë bëc bùszny, że ti młodi apòsztołowie kaszëbiznë bëlno wiedzą, za czim tã maturã piszą. Nót pòdsztrichnąc, co matura z kaszëbsczégò je dlô zachtny czãscë z nich leno jedną z wiele jinëch, m.jin. rozszerzony matematiczi, geògrafii, historie itd., a kòżdi z nëch egaminów wëmôgô czasu na przërëchtowanié.
Tak czë jinak, nie je z ną maturą tak lëchò, jak mògłobë sã zdawac. Kò ju pò swòjich miónkach abituriencë gôdelë tak: jô pisa maturã z kaszëbsczégò jãzëka, jem pòzytiwno nastawionô (Aleksandra Serkòwskô). Jô to zrobia dlô se, mëszlã téż ò kaszëbsczi etnofilologii (Éwelina Pélowskô). A to prawie jich zadowòlenié je w tim wszëtczim nôwôżniészé.
Òkazëje sã równak, że nié takô matura z kaszëbsczégò strasznô, jak jã malëją (a mòże wicy piszą). Chcemë trzëmac czikce za wëniczi kaszëbsczich maturańtów i żëczëc jima Bòże pòmagôj na wszelejaczich stegnach dozdrzeniałotë!
Klebbów Matis
Wszëtczé nordowé pòwiôstczi mają w se cos prôwdzëwégò. Nié rôz pòwstôwają na spòdlim jaczich wspòminków. Prôwdzëwą skarbnicą taczich je dlô mie jeden starszi chlop, Amandus. Tim raza historiô je òpiartô prawie na jegò gôdce. Z tim, że ta wnetk calô je prôwdzëwô.
Kôzk cãżkò robil na swòjim gòspòdarstwie. Letkò mù nie szlo, jak nikòmù w tëch czasach. Kùńczëla sã wòjna, wszëtczi mielë za sobą cãżczi, straszny a biédny czas. Przëszlë Niemcë, bëla òkùpacjô, wszëtczé të lëché sprawë, tedë zôs przëszlë Ruscë.
Nie bëlo równak nôgòrzi. Kôzk miôl jesz swòjégò kònia! Móg robic, móg pòle òbrabiac. Tak téż bëlo tégò dnia. Chlop zaprząg kòniczka do wòza a wëjachôl na drogã, chcôl dojachac blós sztëczk na swòje lączi. Wiele nie ùjachôl, czedë dozdrzôl, że jaczis lëdze, téż z zaprzãgã, jidą mù na procëm. Tamti szlë stronamë drodżi, a westrzódkã dwa kònie, czësto pòmalinkù. Zarô chlop rozeznôl równak, że to nie są kònie, le wołë, a jidący z nimë lëdze to rusczi żôlnierze.
– Në pòmalinkù, prr prrr – rzek Kôzk do swòjégò kònia – mòże nas nie zahôkną.
Chlop wëkrącyl a zjachôl z drodżi, tak żebë przepùszczëc tamtëch. Ti przëzéralë sã chlopù, minãlë gò, a czedë Kôzk chcôl ju letkò òdetchnąc, òdezwalë sã równak za jegò krzebtã. Wlosë pòdnioslë sã Kaszëbie pòd mùcą.
Żôlnierze zabédowalë mù, żebë mienil swòjégò kònia na jich dwa wòłë. Chlop nie chcôl, tlomaczil, że jegò jisc je slabi, nie dô radë cygnąc jich wòzu. Tlomaczil, prosyl, ale ti w kùńcu kôzalë mù przeprządz kònia do jich wòzu. Rzeklë mù jesz, że mùszi bëc rôd, bò za jednégò slabégò kònia dostôwô dwa mòcné wòłë, richtich pasowné do robòtë. Co bëlo robic? Chcąc nie chcąc chlop ze smùtną mùnią zarô zawrócyl dodóm z tim swòjim nowim zaprzãgã.
Doma wszëtkò rzek bialce a pòkôzôl zwierzãta.
– Co jô terô zrobiã?! Wòłë są ùpiarté, pòmaleczczé! – stãkôl.
– Nie smùcë sã, chlopie – klarowa mù bialka – òni doch mòglë cë wzyc tégò naszégò kònia a nick nie dawac. Mòglë cë ùstrzelëc przë tim. Nie je lëchò! Wezkôj zrobi jima fejn plac w chléwie a bądze dobrze.
Kôzk pòslëchôl bialczi, swòjã slëbną miôl baro bëlną, robòtną, a jesz wiedno pòtrafila mù jaczé milé slowò rzeknąc. Wòlë trafilë do chléwa, a chlop miôl nima robic w pòlu.
Za jaczis czas Kôzk zaprząg swòje zwierzãta a rëgnąn w pòle. Miôl do zòraniô jeden sztëk. Robil so spòkójno òd rena, a pòmalëczkù. Bëlo dosc ceplo, a czedë slunészkò wzeszlo wësok, z trôw pòdnioslë sã gzë. Òwadë zaczãlë grëzc wòłë, a chlopù bëlo corôz barżi drągò je spòkójno prowadzëc. W kùńcu stalo sã to, czegò Kôzk miôl strach. Wòłë sã zgzëlë! Przestalë slëchac gòspòdôrza. Tak mòże sã stac, czedë pògrëzlé zwierzãta są zbòlalé a ni mògą ju strzëmac. W kùńcu të dwa rëszëlë a werwalë sã chlopù. Nëkalë pò pòlu, plug skôkôl zewsladë, a za nim gònil rozgòrzony gòspòdôrz. Tak sã sta, że na westrzódkù pòla bëlo blotkò. Wòłë wczadzëlë prosto w tã wòdã! Skrëlë sã przed gzamë tak, że bëlo widzëc blós glowë. Plug téż wcygnãlë za sobą.
Jak Kôzk to ùzdrzôl, tedë lzë do òczu same mù naszlë. Sôd przë blotkù a wzérôl na të swòje wòłë, a felowalo mù nawetka slów. Nie wiedzôl, co robic. Zwierzãt nie bëlo jak wënëkac, za nima nie szlo wlézc, a na żódné wòlanié ònë nie dôwalë òbachtu. Òstawic jich téż doch ni móg. Sedzôl dali. Jedna gòdzëna, drëgô gòdzëna. Wòłë stojalë dërch w wòdze a sã nie rëszalë. W kùńcu gòspòdôrz przëmk òczë.
Zbùdzëla gò bialka.
– Kazmiérz! Òcknij sã! Cëż tu sã sta?!
– Co? Co? – chlop òtemk òczë.
– Të spisz?
– Mie to sztócëk wzãlo. Cëż je?
– To jô sã pitajã: Cëż je? Jô cë przëniosla pôlnie. Të spisz. Gdze są wòłë?! – bialka nawetka jich nie ùzdrzala.
– Kò prawie dlôte jô tu sedzã! Zdrzi doch na blotkò!
– Jezës Marija! – zakrzikla kòbiéta – Cëż jima?
– Zgzëlë sã! Wnëkalë w wòdã a tak stoją, ju mdze przëszlo dwie gòdzënë. Biésë! Tfó!
Kôzk zlapôl sã za glowa rãkamë a żôlil, narzékôl a jiscôl sã. Bialka gò wëslëcha, a w kùńcu rzekla spòkójno, jak wiedno, tak:
– Kò jima sã ni ma co dzëwic.
– Jak? Co të gôdôsz?
– A jak të bë miôl tu czësto nadżi drëpsac w slunészkù a gzë bë ce żarlë? Të bë téż w wòdã abò w jaczi krze sã schòwôl – ùsmia sã.
– Co të mie tu prawisz – stãkôl jesz chlop – jô doch móm robòtã. Co jô móm zrobic? Ònë jesz plug ze sobą wcygnãlë!
– Ha! Na drëdżi rôz mdzesz wiedzôl, żebë wieczór abò z rena z nimë wëchadac. Widzysz, të so bënômni òdpòcząl.
– Wez mie ju nie gadôj przék, joke?
– Nie jiszczë sã, chlopie! To sã wszëstkò dô. Tak jak ònë wlazlë, tak ònë mùszą winc.
Tak òna gò pòcesza, że w kùńcu Kôzk zacząn z nią pòwiadac a sã smiôc. Czas ùcékôl. Minãlo ju czile gòdzyn, òd czedë wòłë ùceklë w wòdã, czej w kùńcu sã rëszëlë a wëlazlë na trôwã. Stanãlë spòkójno a żdalë, co dali. Chlop zdążil jesz dokùńczëc zaplanowóną robòtã.
Wòłë ju òstalë w jegò gbùrstwie, a chlop w kùńcu sã z nimë dogôdôl. Je wiedzec, że lepi robilobë sã mù kòniamë, ale czasë bëlë cãżczé. Dôwôl prôwdã swòji bialce, że mùszi sã ceszëc z tégò, co sã mô. „Bóg dôl dzéń, Bóg dô radã” – wiedno mù gôda. A przëszed czas, że Kôzk zôs móg bëc bùszny ze swòji pôrë mòcnëch kòni.
W Miesczi Bibliotece w Bëtowie 15 maja Bòżena Ùgòwskô promòwała ksążkã Detal i panorama – o twórczości kaszubskiej Stanisława Pestki. Pòwstała na spòdlim ji doktoratu.
– Jak chtos ni mô wòlnégò czasu, to niech so dołożi robòtë. Tak bëło i w mòjim przëtrôfkù. Czas przeznaczony na pisanié béł wiedno kradłi. Doktorsczi dokôz dosc długò jem pisała. Złożëło sã na to i wiele warkòwi robòtë, i drãgòtów w żëcym priwatnym – òpòwiôdała aùtorka promòwóny pùblikacje.
Òd zôczątkù wiedzała, że chce pisac ò Pestce.
– Je dlô mie baro wôżną pòstacją. Jô chcała sã zmierzëc z jegò dokazama i kąsk wëfùlowac lukã. Rëchli mało chto pisôł ò jegò pòezje – rzekła na spòtkanim.
Pestka nie napisôł wiele wiérztów. Ùkôzałë sã le trzë jegò pòeticczé tomiczi: Południca (1976), Wizrë ë duchë (1986) i Wieczórny widnik (2002).
– Nie jidze ò wielënã, a ò to, jaczé òne są. W nich tak pò prôwdze kòżdé słowò mô swòje òdniesenia. Czim wiãcy jô czëtała jegò dokazë, tim lepi jô je rozmiała – tłómaczëła Ùgòwskô.
Nim zaczãła pisac doktorat, pòznała sã z Pestką.
– Pierszi rôz jem gò spòtkała w chëczë Pòmòrańców w mòjich sztudencczich czasach. Më tam rôczëlë rozmajitëch kaszëbsczich dzejarzów i ùtwórców. Jednym z nich béł prawie Pestka. Nót je pòwiedzec, że Pestka nie rozmiôł piãkno òpòwiadac, czarzëc słëchińców. Gôdôł dosc mònotonno, namëszliwôł sã nad kòżdim słowã. Òpòwiôdôł ò historie Kaszëb, ò mitach. Më, sztudérowie, pò całim dniu robòtë przë chëczë i wanogów òb czas wieczórnëch zéńdzeniów mielë lëszt na lżészé kôrbiónczi. Chtos rzekł nawetka, że na co dzysdniowim młodim znac kaszëbską archajiznã. Pestka sã straszno rozgòrził. A béł baro spòkójnym człowiekã. Pamiãtóm, że òdpòwiedzôł, że ti, chtërny nie znają ùszłotë, nie mdą mielë przińdnotë. Cëskóny bãdą wiatrã jak pich. Ne słowa zrobiłë na mie wiôldżé wrażenié i jô zaczãła gò barżi słëchac – wspòminała swòje pierszé zéńdzenié ze Stanisławã Pestką aùtorka doktoratu ò jegò ùtwórstwie.
Pózni pòspólnëch widzeniów a gôdków bëło wiãcy, jaż do wëdowiédzë, jaką zrobiła z nim do doktoratu.
– Razã më bëlë jurorama we Wielu na turnieju gadëszów. Czasã jô gò pózni wiozła do Brus, gdze mieszkała jegò mëma i sostra. Òb drogã dosc tëli òpòwiôdôł mie ò se i swòjim dzejanim. Jô pòmëslała, że mùszi to wszëtkò zapisac i òpùblikòwac. Z tim to równak letkò nie bëło. Pestka miôł òsoblëwé stil bëcé. Wstôjôł kòl dwanôsti, a nôlepi robiło mù sã w nocë. Tej nôprzód më kôrbilë wieczorama telefòniczno, a pózni, czej z leżnoscë stanu zdrowiô corôz gòrzi sã czuł, jô mù przërëchtowiwa pitania na kôrtkach, a òn mie na nie òdpisywôł – òpòwiôdała Ùgòwskô. – Baro sã z ti wëdowiédzë ceszã. Pestka nie dopùszczôł do swòjégò swiata wnet nikògò z bùtna. Mało ò se gôdôł. A tedë òpòwiedzôł ò rzeczach, jaczé chùdzy nigdze nie òstałë zapisóné.
Jednym z pitaniów, jaczé Ùgòwskô zadała Pestce, bëło to ò mało żëczné przëjãcé jegò pòeticczich dokazów: Czemù nie promòwôł swòjich tomików i nie próbòwôł òdpòwiedzec na òbwinë? Kò wëtikalë mù słowiarstwò, ùżiwanié neòlogizmów, historizm, òdniesenia do mitologie, jaczé mało chto rozmieje.
– Rzekł mie, że wedle niegò to nie bëło brëkòwné. Jeżlë chtos pòezje nie rozmieje, to żódné tłómaczenia nick nie dadzą, a jeżlë jã zrozmiôł, to nick tłómaczëc ni mùszi. Gôdôł, że nie pisze dlô wszëtczich, ni mùszi bëc bez wszëtczich zrozmiałi. Jeżlë mdze jeden człowiek abò dwòje lëdzy, chtërny zrozmieją, co pisze, to jemù to sygnie – wspòminała na promòcje Bòżena Ùgòwskô.
Òpòwiedzała i ò jegò gazétniczi robòce. Ò tim, że jak w żëcym mało gôdôł i cãżkò bëło z niegò cos wëcygnąc, tak w pisanim nie dôł tegò pòznac.
– Jegò dokazë tikałë sprôw pòmòrsczich i kaszëbsczich. Pózni, czej robił w Wòjewódzczim Dodomie Kùlturë we Gduńskù, to czãscy pisôł wëdowiédzë z lëdzama, jaczi zajimelë sã kùlturą.
Z leżnotë warkù Stanisłôw Pestka jezdzył do dodomów kùlturë na całëch Kaszëbach. Ò nich pisôł w swòjich dzénnikach. Jak gôdała w Bëtowie Ùgòwskô:
– Jedne chwôlił, jinszé pònëkiwôł do robòtë. Pisôł z miona, nôzwëska, gdze bëło dobrze, a gdze lëchò, a lëdze nick nie robilë.
Dzãka nym wëjazdóm i kòntrolóm Pestka dowiadiwôł sã ò rozmajitëch pisarzach, żłobiarzach, dzejarzach. I jak rzekła aùtorka promòwóny ksążczi ò nim:
– Rozmiôł snôżo namalowac słowã pòrtretë nëch lëdzy przë jich robòce, z jich charakterã i ùtwórczą pasją.
Stanisłôw Pestka pòtrafił i òstro pisac ò niejednëch sprawach. Aùtorka doktoratu ò jegò ùtwórstwie tak ò tim òpòwiôdała w bëtowsczi bibliotece:
– Taczé felietónë nôczãscy pòdpisywôł Krëban z Milachòwa. Przëbôcziwóm so jeden z nich. To bëło w czasu, czedë Kòcewiôcë zarzucelë KPZ, że promùje leno swòjich, a jich zaniedbùje. Pestka na to prosto napisôł, że niech sã wezną do robòtë, a nié leno gôdają. Jak mdą robilë tëli, co Kaszëbi, bòhatérowie jegò artiklów, to òn ò nich téż napisze. Taczé rzeczë pisôł w letkò satiricznëch felietónach.
Stanisłôw Pestka dwa razë béł przédnym redaktorã cządnika „Pomerania”.
– Trzeba pamiãtac, że w czasach kòmùnisticznëch to nie bëło tak, że kòżden mógł wëdawac gazétã. Nôprzód mùszôł sã wëstarac ò papiór. A pò prôwdze to gò wëżorgac. Baro czãsto tim, chtërnégò w ti sprawie wësyłelë, béł Pestka. Mëszlã, że dostôwôł gò bez swój mirny charakter. Nie reagòwôł na zaczepczi, wiedno wësłëchôł tegò, co mù klarowelë, a tej spòkójno rzekł swòje. Pestka pòwtôrzôł, że òn dlô Kaszëb je w sztãdze wszëtkò zniesc, wësłëchac. Pózni pùscy to bòkã i mdze dali gôdôł i robił swòje – tłómaczëła Bòżena Ùgòwskô.
Na promòcje ji ksążczi nie zafelało pitania ò miłotã Stanisława Pestczi do psów: Bómbë i Krasczi. Tak ò nich òpòwiôdała:
– Bómbã wspóminóm jesz z czasów pierszich turniérów gadëszów, czej òsta jem przërôczonô do robòtë w kòmisje. Pestka za baro sã nie przejimôł jaczimas kònwenansama. Bómba béł jegò drëchã w rézach. Czej òdwiédzôł Wielé, prôcownicë mielë ju dlô tósza przërëchtowóné miskã z wòdą i jestkù. A Bómba jakbë nigdë nick szedł na nen plac, za kòtarã, i tam sedzôł. Czej chcôł wëlezc bùten, to szedł, a tej spòkójno wrôcôł. Zwëczajny tósz, nié żóden rasowi, ale jem dbë, że czasã rozmiôł Pestkã lepi niżle niejeden człowiek.
Żlë jidze ò Kraskã, to wiedno gôdôł, że nen sóm gò nalôzł. Pestka lubił dłudżé szpacérë. Wëbrôł sã rôz z Zaspë, gdze mieszkôł, do sedzbë Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô. Czej wrôcôł, a szedł piechti, przëczepił sã do niegò jaczis tósz. Bëło to ju pò smiercë Bómbë, a wasta Stanisłôw téż miôł ju swòje lata, i za baro nie chcôł nowégò zwierza. Specjalno chòdzył midzë bùdinkama, bòcznyma ùlëcama. Tósz sã równak nie dôł wëprowadzëc w pòle. Në i tak ju òstôł. Kraska ùmarła, czej Pestka béł w Americe. Wiadło dała mù sostra, ù jaczi tósz w tim czasu béł pòd òpieką. Ùchòwôł sã baro wzrëszający lëst do ni, w jaczim Stanisłôw dzãkùje sostrze za òpiekã nad Kraską.
Wspòminającë człowieka, ò jaczégò dokazach napisała doktorat, Ùgòwskô czile słów rzekła m.jin. ò jegò skrómnoscë:
– Za wiele w żëcym nie brëkòwôł. Je taczi wspòmink jegò sëna, jaczi w młodëch latach przëjéżdżôł do Gduńska i tej czasã nocowôł ù òjca. Pestka w tim czasu mieszkôł sóm w wënajimónym mieszkanim. Ni miôł tam prakticzno żódnëch statków. Cos cepłégò jôdł w miesce, a że baro lubił wãdzoné rëbë, to je nôczãscy miôł ù se doma. Jedlë je tej na gazéce, jaką sã pòtemù wërzucało do smiecy. Syn, Dark, scwierdzył, że miało to swòje dobré stronë, bò ni mùszôł òmëwac.
Jak gôdała aùtorka, Pestka je wcyg òsobą, jaką mùszimë òdkrëc.
– Mało kògò z bùtna dopùszcziwôł do se, béł baro zamkłi. Jô w swòji ksążce pòkôzała leno dzélëk jegò żëcégò i dzejaniô. Wiele ò nim mòże wëczëtac z jegò pòezje. Je takô wiérzta „Do sënecznika”. Mëszlã, że mòżna jã szerzi interpretowac, nié leno rodzëznowò. Dlô mie to przesłanié, jaczé Stanisłôw Pestka òstawił nama wszëtczima. Żebë më nie zabôczëlë ò kòrzeniach, ò tim, skądka jesmë, ò lëdzach, chtërny przed nama mielë starã ò tradicjã, jãzëk. To je bògactwò strón, w jaczich żëjemë, i naju samëch. W se mómë pierwiôstk wszëtczich pòkòleniów, jaczé chùdzy bëłë przed nama, i ten mùszimë przekazac dali – rzekła na zakùńczenié promòcyjnégò pòtkaniô Bòżena Ùgòwskô.
Miała Wa czejs szmakã na maka? Nié ten kwiat, leno to, co pòd „złotima łãkama” produkùją: mak-do grëzeniô, mak-do surpaniô, mak-do lizaniô i tak dali. Mówią, co tak-cos tej-sej na przeczëszczenié żótu je nót. Czedë pò miesącu wcyganiô zdrów salôtków z warzëwów a lëftu jesta głodny jak wilk – kònieczno mùszi zjachac z drodżi. Pòdjachac pòd gôdającą scanã a zamówic. Nôlepi wszëtkò maxi. Òni i tak zapitają, czë mô bëc pòwiãkszoné. Na tôblëcy to żercé wëzdrzi, jakbë to nie szło ùgrëzc, taczé stolëmné. Czej môsz to w rãce – tej fritkama to mùszisz dofùlowac, bò tegò wnetkã ni ma widzec. Do pòpicô dôwają cos w plastikòwim topùszkù ze słomką do pòsurpaniô. Mòżesz téż sztëczk kùrczëca kùpic do pòdzegwieniô. Nie wiedzec czemù, òni to zwią czikenã abò hotłinksã. Tam colemało wszëtkò je hot, maxi a w promòcji. Jesz nôlepi so jaką aplikacjã na mòbilkã scygnij, co cebie mdze pùnktë za to smiecowé żercé rechòwa, a mdzesz miôł swiéżëchné wiadło, co je dzysô tańszé. Leno nie gadôj do scanë pò naszémù. Jem czedës przekãsno zamówił pò kaszëbskù, a tej mùszôł skòpicą zeżgrzéc, co jem tegò nie zamôwiôł. Tam, w tim òczenkù (bò òni tam w òczenkù sedzą, kasëją dëtczi a przëjimają zamówienié narôz) – sedzôł jaczis chłop, co to òn ledwò pò pòlskù kôrbił, a co dopiérze pò kaszëbskù…
A jesz jem nie rzeknął, co to je takô wigòda, że ni mùszi z aùtoła wëlażac, leno wkół tã bùdã òbjachac a do scanów a òczenków gadac. I òdbierac w tutkach bez rutã swòjégò aùtka w dół spùsconą. Mòże tedë përznã òdjachac i tam to na bòkù wczëszczëc a pòpic. Jak jes eleganti a z białką i dzecama – mòżesz nawetkã do bëna wlezc. Je nót pòdéńc do môlu, dze je „order” napisóné. Żódnégò òrdera cë na piers nie przëwiészą, leno mòżesz tak pòcôrnąc pôlcã w to, na co môsz chãc, a zapłacëc. Bò „order” znaczi pò amerikańskù „zamówie”. Tak mie dzecë rzekłë, a òne ùczoné w szkòłach jãzëków są. Czej zapłacysz – z maszinczi wëléze kwitk z numrã, co na niegò òpasowac muszi, bò òn na taczi tôblëcy wëswiécony mdze. Tej mùszi pòdéńc do tómbakù a wząc, co jes zamówił przez maszinã.
Tam, dze są ne hotłinksë – mòże sobie doléwac a doléwac – co leno pãchórz strzimie. Sôdôsz do stolika… i zarô wiész, co cë to nie mdze szmaka, bò tam jaczi słabi kònsumeńt sedzôł. I naswinioné mô. Z czikenów sã skruszëło to, czim òne òbëlnioné bëłë. Stolik je ùnuzlóny, a pòd nim bë sã karno kaczków, pilów abò gùłów ùżëwiło, tëli tegò dobrégò spadło. Mòżesz to próbòwac czëszczëc, równak to mòże kąsk zbawic, a zëmnégò makżërcô sã nie jé. Grëzesz te fritczi z kaszëbsczich pòlów na Ùkrajinie a czikenë z kùrnika w Kentaky pòd Kòscérzną... I jes pón, bò na całim swiece mają to samò. Nawetkã w Americe! Białka gwësno zamówi co jinégò, bò òne tak mają, że wiedno co jinégò mùszą spróbòwac. Të sã mãczisz rzetelno z zestôwkã ze wsą w pòzwie, a òna mùszi wząc lodë abò salôtkã… To je bùten szëkù! Tec to picé je taczé, co wszëtkò rozpùscy, nawetkã zarostowóną szruwã, co jã mdze mógł òdkrãcëc bez klucza. Ale białeczczi tak ju mają, że wcyg próbùją – temù ten swiat do przódkù jidze, bò wcyg co nowégò dlô nich je wëmëszlóné.
Nie dôj Bòże jic z bùksama pò tëch szesc doléwkach. (To trzeba bënë zrobic, bò bùten wszëtkò je zabetonowóné a kamerë mają). Co tam je za swiniarëjô pòdzejóné!! Kò to wëzdrzi, jakbë chto ò żëcé walcził! Leno czemù ze spadłima bùksama…? Ne pisuarë są czësto niepòtrzébné – òni i tak pò kachelkach doją. I to jesz tak, jakbë to jaczi hepening na nôlepszi chłopsczi mòkri wësziwk béł. A ne kabinë?? Prosto mòże jic sã w mùszlë ùtopic, bò sadnąc sã na gwës nie dô… Jô sã pitóm, co to je za tôczel trafic z „dwójką” do biôłégò ùcha???! Përznã ùwôdżi i… plóms! Dze tam! Òni tam jaczé tuńce z wiszącą lóną wëstwòrziwają! Jesz bë miôł pò wszëtczim sã pòdetrzéc. Jo, ale czim? Papioru ni ma. Nawetkã tam, dze sã rãce mëje, ni ma papierzanëch rãczników, leno… dmùchawa. Në kò to je mie baro pòtrzébné…! Jak taką rzëc ùmëc a jesz pòd dmùchawã pòdsadzëc…?
Człowiek bë béł nawetkã czasã kùlturalny, ale to sã, dolëbóg, prosto – nie dô…
To na gwës jeden z nôbarżi znónëch kaszëbsczich zwëków. Na témã pùstëch noców wiele ju bëło napisóné, mómë téż czile platków z nagraniama. Ta równak je jinszô. Aleksandra Kùtrzeba spróbòwała mùzyczno òddac wseczëca, jaczé są w lëdzach òb czas przeżiwaniô negò zwëkù.
To, że Aleksandra Kùtrzeba, chtërna mieszkô w Lublinie, wzãła sã za pùstonocné piesnie, nie je przëtrôfkã. Rodzëznowò związónô je z Łączim na Gôchach w gminie Lëpińce.
– Razã ze starszima më spãdzywelë wnet kòżdą wòlną chwilã w ny wsë. Gôchë tak pò prôwdze to mój drëdżi dodóm – gôdô Kùtrzeba. – Ùdbã na zajãcé sã piesniama z pùsti nocë pòdsënãła nama mëmka, chtërna warkòwò je mùzyczką – dodôwô. – Chòc nie pòchòdzy z Kaszëb, to równak lata temù, czej nen zwëk béł baro żëwi w òkòlim Łączégò, miała leżnosc w nim ùczãstniczëc. Òpòwiôdała nama, że zwëk a piesnie zrobiłë na ni wiôldżé wrażenié.
Ùdba równak òstała kąsk òstawionô na bòkù. Aleksandra skùpiła sã na nôùce w Mùzyczny Akademie w Katowicach. Pò ji skùńczenim zaczãła kòncertowac razã ze swòjim zespòłã.
– Pò czasu mëma przëbôczëła mie ò dôwny mëslë nagraniô płitë. Jô zaczãła sznëkrowac w internece za wiadłama na témã negò kaszëbsczégò zwëkù. A ni ma tegò za wiele – pòwiôdô mùzyczka.
Zbiérającë wiadła, trafiła do Anë Szreder z Tëchómsczich Masłowic, chtërna z młodëch lat pamiãtô pùsté noce.
– Nié leno òpòwiedzała, jak dôwni wëzdrzałë, ale téż zaspiéwała czile piesniów – rzekła mie Aleksandra Kùtrzeba. – Pózni më sã dowiedzelë ò Zofii i Piotrze Chamier Glëszczińsczich z Kłączna. Do dzys prowadzą różańc za ùmarłëch, a chùdzy pùsté nocë – dopòwiedzała. – Òd nich më ùczëlë wicy jak 20 piesniów. Z nich jô wëbrała sédmë, chtërne nalazłë sã na place. Bôczenié jem dôwała na to, cobë kòżdô z nich bëła mùzyczno jinszô. Nie szło mie ò to, żebë wiérno je òdtwòrzëc. Barżi zanôlégało mie na tim, żebë òddac atmòsferã ti nocë. Czedë jô kómpònowała, w głowie wcyg jem miała ùczëté òpòwiescë. Jô próbòwała bez mùzykã òddac negò dëcha.
Na mùzycznym krążkù nôpierwi ùczëjemë dwie zwrotczi pùstonocnëch piesniów, chtërne zaspiéwała Daniela Drążkòwskô, sostra Aleksandrë Kùtrzebë. Pózni je mùzycznô improwizacjô Aleksandrë. Na place czëc je téż Annã Szreder. Òpisëje dôwné zwëczi z òstatny nocë przed pògrzebã. Co cekawé, piesnie òstałë przëtłómaczoné na kaszëbsczi.
– Przełożił je mój tatk. Baro nama zanôlégało na jesz wikszim sparłãczenim z Kaszëbama – gôdô mùzyczka z Lublina
Platkã artistka nagrała razã ze swòjim karnã Aleksandra Kùtrzeba Quartet.
– Do wespółrobòtë jô rôczëła Piotra Damasewicza, chtëren grô na trąbce. Nen instrumeńt baro mie pasowôł do nëch piesniów – tłómaczëła.
Plata ùkôzała sã w rujanie ùszłégò rokù. Kòncert promùjący òdbéł sã latos, 18 zélnika, w Lasnym Teatrze we Gduńskù. Pòstãpny mdze w séwnikù w Stôrim Teatrze w Lublinie.
– Baro nama zanôlégô, żebë zagrac jesz w Bëtowie, a téż w jinszich placach na Kaszëbach – gôdô Aleksandra Kùtrzeba.
Platkã mòżna zamówic bez internetową starnã Bandcamp abò facebookòwi profil Aleksandra Kùtrzeba Quartet.
Czedë mdzemë trzëmac w rãkach nen séwnikòwi numer „Pòmeranie”, lato mdze ju szło kù kùńcowi i tegò bãdze mie përznã żôl. Z jednégò równak mdã sã ceszëc – z wiôldżégò òddzãkòwaniô sã z sezonã na grill. Nen wënalôzk nigdë mie sã nie widzôł, bò jem jesz z pòkòleniô tradicyjnëch ògniszczów i drzewianëch czijów, le latos bëło jesz gòrzi i mô òn mie fest dożarté – nen całi grill. Pò prôwdze negò lata czëła jem sã czësto jak ta piekłô wôrzta, chtërnã z kòżdi stronë pòmalinkù pòdpiékô sã na żëwim ògniu – i nie jidze mie leno ò ceplëznã w lëpińcu czë w zélnikù, bò taczi gòrąc to jô akùratno baro lubiã. Pò tim felietónie lubòtnicë grilla gwësno mie ju nigdë wiãcy nie rôczą na pòspólné zeńdzenié przë gòrącëch wãdżelkach, le jô to jakòs strzimiã, a mùszã z sebie wëwalëc ne drãdżé wspòminczi, bò kòżdą traùmã wôrt je chùtkò i zarô na swiéżo „przerobic” – tak nama pòwié kòżdi dzysdniowi psychòlog.
Nie jidze mie nawetka ò to, że jô nie lëdóm jesc miãsa, bò tegò jô nie robiã przez całi rok, i ni móm z tim wiôldżégò jiwru, równak òb lato je wiele, wiele gòrzi. Czej zaczinô sã czas grillowaniô, jô mùszã miec przërëchtowóné cwiardé argùmeńtë na diskùsjã z lubòtnikama, a tak pò prôwdze z nyma wszëtczima méstrama grillowaniô. Bò jima nie sygô, że chtos delikatno òdmówi ti nôpiãkniészi i nôsmaczniészi wôrztë przez nich ùpiekłi, nié, to bëłobë za prosté. Të mùszisz jima rzeknąc, dlôcze nie chcesz tegò cëda zjesc ze szmakã i wdzãcznotą na tłëstëch lëpach. Dlôcze nie dzałô na cebie ta zaczarzonô, snôżô pôcha topionégò szmôłtu? Në, jak to je mòżebné? Nie zjesc taczich żeberków abò ùdków? Cëż të wëstwôrzôsz, białeczkò? Wiém – jem tedë przë tim grillu pòtrzébnô jak psu piątô noga. Wiém, żóden méster gaflë, noża ë pòdpôłczi nie chce mie pòtkac przë swòji méstersczi robòce, a w mëslach, czej mie widzy, ju szmërgô jaczé ògniowé zaklãca, chtërne nie nadôwają sã do cytowaniô. Kùli razy tegò lata jô mùsza sã tłomaczëc, że nade mną ne czarë ni mają mòcë? Wiedno to samò: jesz bãdzesz żałowac, jesz mdzesz chcała pòszmakac, a jenkù jo, të nie wiész, co je dobré… Jo, leno dlô kògò? Bò wierã nié dlô mie. I nie jem pò prôwdze z tëch, co widzą w kòżdi môłi wôrzce òczë celãca czë kùrë, i do te czëją jich rëk, bò tedë jô bë gwësno nie da nawetka rozpalëc pòd nima ògnia. Jem w sztãdze zrozmiec, że chtos to lubi, a nawetka kòchô, i nie jem procëm temù. Nie szmërgóm pòd nosã słowów dłëdżi lëtanii ò wëższoscë bùlwów nad ùdkama czë nad krëpnicą, bò za czim móm to robic? Kòżdi przecã żëje, jak chce. Dlôcze to równak nie jidze téż w drëgą (mòjã) stronã? Kò w tim dëmie i na tim samim ògniu mòżna téż ùwãdzëc syr, warzëwa, a nawetka i cos słodczégò – tak, żebë kòżdi béł zadowòlony. Kò to nie je niżódnô profanacjô, czej na tëch gòrącëch rostach ùpiekłé bãdze téż cos jinszégò, z czegò nie topi sã szmôłt.
Czej przeżëjã biôtkã ò miãso, òstôwô jesz téma picô… I tuwò nie je lepi – z plëtë w strëgã. Zôs sã mùszã tłomaczëc, dlôcze nôlepi mie szmakô 0%. Në to ju je dopiérze wëstwôrzanié! Të jes chòrô? Tobie to na pùder szkòdzy? Z nama nie wëpijesz, to sã nie gòdzy… Wiéta – na mie to ju nie robi żódnégò wrażeniô. Mądrim ni mùszi tłomaczëc, a z ùpiartima ni ma za czim diskùtowac. To nie je wôrt ti starë. Leno jô bë chca to rzeknąc rôz i ni mùszec wcyg sã pòwtarzac, bò chtos mësli, że jô zmieniã zdanié. Nie robiã przecã nikòmù krziwdë, chòc w ju dalek pòsëniãti diskùsje móm czasã na to chãc.
Widzyta, nie je ze mie nôlepszi drëch do grillowaniô. Cëż zrobic. Lubiã równak wzerac w òdżiń, słëchac trzôskù drewna, ùpiec so chléb czë bùlwë w ògniszczu, bò w tim je jakôs prôwdzëwô magiô. Në, rzeknijta sami, nie je tak? Bez te metalowé rosta grilla mòżna tak cos dozdrzec? Jidze mie leno ò to, żebë kòżdi czuł sã bëlno z tim, co lubi, bez kritikòwaniô i przëgôdënkù, bò tedë tracy sã całą redotã z pòtkaniô z lëdzama, z jedzeniô, òglowò ze wszëtczégò, co mô nama dawac przëjemnosc, A wszëtkò przez piekłą wôrztã czë krëpnicã? Dôjta pòkù. Lëdze mùszą miec wòlnotã wëbiérkù wiedno a wszãdze, w kòżdi témie, bez żódnégò tłomaczeniô, i nicht ni mòże nama nick na sëłã wcëskac a jesz wëmagac za to pòdzãczi. To nie je w głowã do pòjacô. A mòże to nen szkòdlëwi dim znad piekłi wôrztë òdbiérô niechtërnym trzezwòtã mësleniô? Widzec do taczich „òczadzałëch” lëdzy jô mùszã miec wiãcy cerplëwòscë. Mùszã?
Pôrãnôsce lubòtników kaszëbsczégò słowa wzãło ùdzél we warkòwniach, jaczé regùlarno òd 2012 rokù òrganizëje naji miesãcznik. Zaczãlë jesmë na pôłniowëch Kaszëbach, a kùńczëlë w zôpadno-nordowëch stronach naji tatczëznë. Nôwôżniészé témë i zadania bëłë zrzeszoné z kaszëbską lëteraturą, ale nie zafelowało téż pòznôwaniô czekawëch lëdzy i placów zrzeszonëch z jinyma dzélama naji kùlturë.
Na pòczątkù lëpińca miesãcznik „Pomerania” we wespółrobòce z Biórã Òglowégò Zarządu Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô zòrganizowôł pòsobné pòtkania dlô piszącëch pò kaszëbskù. Zaczãłë sã òne 1 lëpińca w Kòscérznie. Nie je to wierã dzywné, bò tegò dnia bëłë tam XXIII Tôrdżi Kaszëbsczi i Pòmòrsczi Ksążczi, òb czas jaczich bëłë téż ògłoszoné wëniczi Kònkùrsu Lëteraturë Kaszëbsczi a ò Kaszëbach COSTERINA 2023. Bëła tej leżnosc pòtkac wiele kaszëbsczich lëteratów, kùpic bëlné pùblikacje, a czile ùczãstników pòtkaniów òdebrało kònkùrsowé nôdgrodë za swòje dokazë.
Ò tôrgach òpòwiedzała nama direktorka Miesczi Biblioteczi m. Kònstantégò Damrota w Kòscérznie Justina Kùjach, a pózni jesmë gôdelë z kaszëbsczim ùtwórcą, lëteraturoznajôrzã i wielelatnym òbsãdzëcelã kòscersczégò kònkùrsu – Grégòrã Schramką. Òpòwiedzôł òn ò swòjim pòzdrzatkù na rozwij naji prozë i pòezji, òsoblëwie w XXI wiekù, i zrobił krótczi przezérk wôżnëch lëteratów i nôwôżniészich témów, jaczé są przez nich òpisywóné. Jesmë téż pitelë ò jegò doktorsczi dokôz, chtëren mô titel Współczesna literatura kaszubskojęzyczna w latach 1981–2015 i je prawie rëchtowóny do drëkù (z pòzmianama i danim bôczënkù na nônowszé pùblikacje). Bãdze to gwës czekawé przedstôwienié kaszëbsczi pòezji, prozë, binowëch dokazów i translacjów na kaszëbsczi jãzëk pisónëch òd lat 80. XX wiekù jaż do dzysdniowëch czasów.
Pòsobné pónktë pòtkaniów dlô piszącëch pò kaszëbskù bëłë ju w Słëpskù. Tam jesmë sã zeszlë w Spòdleczny Szkòle nr 2 z direktorką tegò môla Karolëną Keler, chtërna przërëchtowała sã na zéńdzenié z nama nié blós meritoriczno – żdałë na naju swójsczé kùchë i wszelejaczé szmaczczi. Òb czas kôrbiónczi jesmë ùczëlë ò kaszëbsczich pòczątkach białczi, chtërna je dzysô wiceprzédniczką KPZ. Më sã téż doznelë m.jin. tegò, jak wëzdrzała ji robòta w klubie sztudérów „Tatczëzna” dzejającym kòl Pòmòrsczi Akademie w Słëpskù (dzysô Pòmòrsczi Ùniwersytet), czim sã zajimô w Zrzeszenim i kùli je placu dlô białków w kaszëbsczi rësznoce. Wiele bëło téż gôdczi ò kaszëbsczi edukacje, òsoblëwie we wiôldżich miastach. Wëdowiédzã z Karolëną Keler przërëchtowała dlô najich czëtińców Ana Glëszczińskô (mòżeta jã przeczëtac na str. 12–15).
Ze szkòłë jesmë nëkelë pòd słëpską radnicã, dze czekôł ju na naju bëlny prowadnik i aùtór ksążczi Sekrety Słupska i okolic Przemësłôw Wòs [pòl. Woś]. Pòkôzôł nama wiele czekawëch môlów w òkòlim stôrégò miasta i òpòwiedzôł ò jich historii. Jak më sã doznelë, tam wnet kòżdi bùdink i plac mô swòje krëjamnotë, niejedne sygają jaż do strzédnëch wieków, jiné np. do drëdżi swiatowi wòjnë, a tej-sej do czësto nônowszich dzejów miasta. To bëła bëlnô wanoga, a lubòtników Słëpska (i nié leno) rôczimë do czëtaniô ksążczi najégò prowadnika.
Kąsk ùmãczony, ale wcyg głodny wiédzë, jesmë jesz szlë do słëpsczi prawòsławny cerkwi na zéńdzenié z kaszëbsczim ksãdzã Mariuszã Synakã. Jegò parafiô zwikszëła sã w òstatnëch latach baro mòcno na skùtk wiôldżi lëczbë ùchódników z Ùkrajinë, i prawie to bëła jedna z wôżnëch témów najégò zéńdzeniô. Më gôdelë téż ò sakralnym kùńszce, katolëckò-prawòsławnëch òdnieseniach a téż ò lëteracczich tłómaczeniach, bò w wòlnym czasu tim prawie zajimô sã ks. Synak.
Na kùńc jesmë pòjachelë do kòlsłëpsczich Pòganiców, dze kòżdi z ùczãstników warkòwniów prezentowôł swòje dzejania z òstatnëch miesąców, gôdôł ò swòjich dobëcach i brëkòwnotach. Bëła téż z nama dobiwczka latoségò Kaszëbsczégò Festiwalu Pòlsczich i Swiatowëch Hitów w Lëpińcach Nataliô Brzozowskô, chtërna zaspiéwała pò kaszëbskù jeden z ùsôdzków Sanah Bôjka (jaczi pòwstôł na spòdlim wiérztë Krësztofa Kamila Baczińsczégò).
Drëdżi dzéń najégò zéńdzeniô béł namieniony kaszëbsczi lëteraturze dlô dzecy. Jesmë gôdelë ò ni nôprzód òglowò, a pózni ò wëbrónëch dokazach, jaczima bëłë: seriô ksążeczków Anë Glëszczińsczi ò Bëtkù (z malënkama Aleksandrë Glëszczińsczi), dwa òpòwiôdania Justinë Pranszczi pùblikòwóné w „Stegnie” (Królestwò zabôwków zadżinionëch i Mieszkańcë nieba) a téż czile pòwiôstków Òldżi Kùklińsczi òpiartëch na kaszëbsczich wierzeniach (Bòrowô Cotka. Lasowô pòwiôstka, Hermùs. Przeznobienié i Szëmich. Zymkòwé pòrządczi – wszëtczé òne bëłë drëkòwóné w „Naji Ùczbie”). Na pòtkanim bëłë jich aùtorczi, chtërne cerplëwò òdpòwiôdałë na wielné pitania tikającé sã tëch tekstów.
Na òddzãkòwanié jesz krótkò jesmë so rzeklë ò kaszëbsczich ksążkach, jaczé wëszłë smarą w slédnëch miesącach, a chãtny mòglë pògadac z przedstôwcama redakcji „Pòmeranii” ò swòjich tekstach i pòsłëchac doradów zrzeszonëch z rozwijã gazétny karierë.
Latosą laùreatką sztipendium miona Izabellë Trojanowsczi je Paùlëna Wãserskô, absolwentka kaszëbsczi etnofilologii, kaszëbskô dzejôrka, gazétniczka, òżiwcka najégò tuńca i spiéwù.
Jaczé stegnë prowadzëłë cã do zapisaniô sã na kaszëbską etnofilogiã i do pòkòchaniô naji kùlturë i jãzëka?
To nie je letkò pòwiedzec. Doma gôdało sã pò kaszëbskù, ale nié do dzecy. Równak jô bëła z kaszëbizną bëlno òsłëchónô. W szkòle jô sã kąsk kaszëbsczégò ùczëła, ale wierã nôwicy w tëch pierszich latach żëcégò dało mie wëstãpòwanié w Kaszëbsczim Karnie Piesnie i Tuńca „Sierakowice”.
A maturã z kaszëbsczégò jes zdôwa?
Nié.
Tej jak to bëło z tą etnofilologią?
To béł tak pò prôwdze dopiérze mój trzecy wëbór. Jô nôprzód mëslała ò lingwistice stosowóny, ale jem sã zaczãła ùczëc anielsczégò jãzëka dopiérze w strzédny szkòle i jô nie dała radë sã przëszëkòwac na rozszerzwioną maturã. Drëgô mòżlëwòta to bëła germańskô filologiô, ale jakòs tak wëszło, że pò liceùm jô miała niemiecczégò jãzëka dosc. Në i padło na etnofilologiã.
To béł czësti pòczątk tegò czerënkù. Twój rocznik to pierszi sztudérowie „etno” w historii swiata. Jak wspòminôsz pierszé miesące ùczbë na Gduńsczim Ùniwersytece?
Nié za dobrze. Wszëtkò w tim Gduńskù bëło dlô mie cëzé, jô pierszi rôz mieszkała sama, a do te mie sã zdôwało, że wszëtcë na rokù są òd mie wiele lepszi. Òni znelë ju kaszëbsczé lëtrë i spòdlowé wskôzë pisënkù, a jô nick… Jem sã załóma i chca dac so pòkù. Na szczescé białka w dzekanace, chtërnã jô spita, czë mògã jesz zmienic czerënk i przeńc na germańską filologiã, rzekła, żebë jô jesz pòżda pôrã miesący. Jak jô jem ji do dzysô wdzãcznô! Czedë jem ju weszła barżi w te sztudia, to òkôzałë sã dlô mie stwòrzoné. To nie bëła blós ùczba na placu, ale më wiele jezdzëlë, dr Justina Pòmierskô brała naju na rozmajité kaszëbsczé rozegracje, jesmë pòznôwelë pisarzów, pòetów, dzejarzów… Téż naji szkólny to bëlë lëdze wôżny dlô kaszëbsczi rësznotë. Dze le szło, më bëlë – na promòcjach ksążków, warkòwniach, kùrsach. Na tëch sztudiach pakòwelë nama do głowë, co le mòglë, pòkazywelë, dze jic, co wôrt òbaczëc, jaczé są przed nama mòżlëwòtë. Dërch cos sã dzejało, a to mie sã baro widzało.
Na kaszëbsczi etnofilologii, òsoblëwie w tim pierszim rocznikù, sztudérowelë wespół młodi lëdze pò maturze z përznã starszima, tej-sej ju emeritama.
Jo, to bëło czekawé i wôrtné. Ti starszi mielë wiele żëcowégò doswiôdczeniô, rozmielë òrganizowac wiele rzeczi i mielë wikszą wiédzã ò kaszëbsczi kùlturze niżle më. Jak gôdelë ò Żëcym i przigòdach Remùsa, to jô jesz wnenczas nawetka nie wiedzała, co to je. Më sã mòglë òd nich ùczëc.
Òni znelë téż bëlno kaszëbsczi jãzëk w mòwie, ale colemało słabi jima szła ùczba pisënkù. Niejedne rzeczë rëchli wchôdałë do głowë nama – młodszim. Më sã razã mòglë zbògacac i jesmë so pòmôgelë.
Jes pierszą w historii absolwentką kaszëbsczi etnofilologii. Czãsto tak ce lëdze przedstôwiają. Jes z te bùsznô?
Móm swiądã, że jak cos je pierszé, to ju pierszé òstónie. Ale jak jô sã rëchtowa do òbronë licencjatu, jak jô sã bróniła, to jô nijak ni mia tak czegò w głowie. Czasã, jak mie to przëpòminają, to jô bë chca rzeknąc: „To ju bëło dôwno temù, dôjta ju pòkù, chcã jic dali, a nie mdã dërch wspòminac, że jem pierszą absolwentką”.
Pò sztudiach jes nôprzód robiła w szkòle.
Jô trafia do „Fregatë” we Gduńskù dlôte, że mòja drëszka bëła niesama i 1,5 rokù béł tam wòlny plac. Widzało mie sã tam, bëło tam baro rëszno, wiele sã dzejało, dzecë bëłë baro mądré i bëlno sã z nima robiło, ale jô so rzekła: „Terô ju wiém, jak tu wëzdrzi, je fejn, ale chcã spróbòwac w jinëch placach, żebë sã nie zamknąc na jednã robòtã, bò mòże nalézã cos jesz lepszégò”. Jô na to wiedno tak wzéra, że chcã robic tak, żebë nie czëc, że „jidã do robòtë”.
I jes trafiła do Kaszëbskò-Pòmòrsczégò Zrzeszeniô we Gduńskù.
To bëła czësto jinô robòta. W biórze, w sekretariace, przë papiorach. Tam bëlë fejn lëdze, ale czegòs mie felowało.
Ni môsz „biórowégò charakteru”?
Tak prawie je. Jô lubiã jachac w teren, do lëdzy. Zamkniãtô kòl kómpùtra jô ùsëchóm.
Dlôte jes rëszno dzejała w karnie „Sierakowice”?
Jô tam bëła długò, wicy jak 10 lat. Nôprzód jakno nôleżniczka, a pózni jakno jegò kòòrdinatorka. Ale barżi mie cygnãło do tuńca jak do òrganizacyjny robòtë. Òb rok jô téż prowadza karno „Kaszëbskô Rodzëzna” w Lëni.
Në i jes ùsadzëła kapela „Begebenheit”.
To bëło w 2020 rokù. Z ta kapelą wiele jezdzymë na kòncertë, warkòwnie i rozmajité wëdarzenia.
Pòzwa kapelë to nawléczenié do dôwnëch chãców zapisaniô sã na germańską filologiã?
Jak më sã pierszi rôz zebrelë i chcelë wzyc ùdzél w festiwalu Cassubia Cantat, jô wëpisywała zgłoszenié i mùszała jem zapisac nazwã karna. Pierszé, co mie przëszło do głowë, to „przypadek”. Knôpi z karna szukelë tegò słowa w czile słowarzach. Czej më ùczëlë, że pò niemieckù to je Begebenheit, tej më zarô wiedzelë, że tak sã chcemë zwac. Dopiérze pózni, ju w 2021 rokù, Pioter Dzekanowsczi rzekł nama, że to słowò òznôczô barżi „zdarzenié, wëdarzenié”, ale to téż pasëje. Wiém téż, że wiele lëdzy ni mòże tegò wëmówic i czãsto mają przekrąconé najã nazwã. Më tej mëslelë, czë ji nie zmienic, ale jesmë doszlë do te, że dzãka temù wszëtcë naju pamiãtają. Wiedzą, że wëstąpiło „Begeben-cos tam”, „Begebenhalt”, „Begebenhai”, „Gebegebe” abò jesz jinaczi. A do te chcemë rzeknąc, że w kaszëbsczi mùzyce je wiele z niemiecczi melodiczi, charakteru itd. Tej ta nazwa mô téż głãbszi cwëk.
Dzysdnia robisz w Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie. Czim sã tam zajimôsz?
Jô tam robiã òd gromicznika łońsczégò rokù. Móm przede wszëtczim dwa wiôldżé projektë. Jednym z nich je Kaszëbsczi Spikrz Pamiãcë, jaczi zanôlégô na nagriwanim starszich lëdzy, chtërny wspòminają dôwné żëcé na Kaszëbach.
Chcemë dodac, że wëjimczi z tëch nagraniów są téż tej-sej pùblikòwóné w cządnikù „Pomerania”.
Jo, a òkróm tegò zajimóm sã tłómaczenim kómpùtrowi jigrë cRPG „Lochy Bursztynowego Gryfa”, jakô je ùdbą Tomasza Rożińsczégò, a òpiérô sã na kaszëbsczich wierzeniach i demònologii.
Skaszëbiła jes téż ksążkã dlô dzecy ABC ekònomii – pierszé kroczi w swiece dëtków Wiktora Czepczińsczégò i Żanetë Kùpczik. Òbrôz Paùlënë Wãsersczi sedzący nad dolmaczenim kòl kómpùtra nie pasëje mie do kògòs, chto je tak rëszny jak të i tak baro kòchô kòntakt z lëdzama i zmianë.
Tłómaczenia téż lubiã. Widzy mie sã szukanié słów, kònstrukcji. Przë tak drãdżich tekstach jak ta kómpùtrowô jigra wiele je wëmëszliwaniô nowëch słów, „kómbinowaniô”. Lżi sã tłómaczi tekstë ò żëcym abò dlô dzecy, jak w przëtrôfkù ti ksążczi ò ekònomie.
Dosta jes sztipendium m. Izabellë Trojanowsczi dlô młodëch gazétników. Czëtińcowie „Pòmeranii” mògą czasã przeczëtac wëjimczi prawie ze wspòmniónégò ju cyklu Kaszëbsczi Spikrz Pamiãcë, czedës pùblikòwa jes kòl naju szpòrtë ze słowarza ks. Sëchtë. Czëjesz sã gazétniczką?
Jô wiedno mësla ò tim, żebë pisac repòrtaże. Czedës pòmôgała jem w przërëchtowanim do drëkù ksążczi z repòrtażama Stanisława Janczi. Widzôł mie sã jich jãzëk i sama fòrma, ale jesz jem sama sã na to nie dała. W „Naji Ùczbie” wëszło czile mòjich scenarników ùczbów, jigrów dlô dzecy. W òbrëmim Spikrza rëchtëjã téż krótczé biogramë i òpisënczi do nagraniów. Móm téż jaczé doswiôdczenié z telewizyjnyma programama, bò jem robia tłómaczenia do „Farwów Kaszëb” w TVG.
Mëszlã, że wiele lëdzy znaje ce téż z krótczich filmików „Kaszëbsczi dlô dozdrzeniałëch”, jaczé jes rëchtowała dlô KPZ. Zdôwô mie sã, że w nich nôbarżi je widzec prôwdzëwą Paùlënã Wãserską, rëszną, szpòrtowną białkã, jakô z pasją przekazywô swòjã wiédzã i miłotã do kaszëbiznë.
Jô to baro lubiã robic i dobrze sã w tim czëjã. Miło mie je, jak lëdze gôdają, że pùszczają te filmë na ùczbach i òne sã widzą ùcznióm. Mùszã tu dodac, że jô je robia z Piotrã Pastalencã i òn mô wiôldżi ùdzél w tim, jak òne wëzdrzą. I widzało mie sã, że przë tëch filmach bëło wiele wëjazdów, robòtë w terenie, pòtkaniów…
Na kùńc pitanié ò twòjã miłotã do ks. Sëchtë, a barżi do jegò słowarza. Jes pisa na jegò spòdlim licencjacczi dokôz, ùsôdzała jes ò nim artikle, szukała w nim czekawëch słów…
To je mòja miłota, jedna z nôwôżniészich ksążków, jeżlë jidze ò jãzëk i wiédzô ò kùlturze. Tam je wnet wszëtkò. Baro lubiã czëtac zapisóné tam òpòwiescë, słowiznã, wiedno nalézã w nim cos czekawégò, nowégò. Jô bë chca, żebë sã dało pòdłożëc ten słowôrz pòd pòdëszkã i reno sã òbùdzëc z tą całą wiédzą w głowie.
Gôdôł Dark Majkòwsczi
Czej chtos zazdrzi leno na nen titel, mòże pòmëslëc, że mdze to felietón ò jãzëkù welacjowi kampanie. Niecałowno. Jesmë ju wierã pò welacjach, le czë cos sã zmieniło, czë nié – tegò jesz terô, czej to piszã, nie wiém. Mòże i fejno, bò nie jem jesz ani złô, ani zawiodłô. Jem równak baro zmarachòwónô żdanim, gôdanim, sztridowanim sã ze wszëtczich strón. Jedno, co wiém na gwës, to tëli, że jãzëk, a pò prôwdze nawetka môłé, krótczé słowò, mòże bëc zôczątkã biôtczi o przińdnotã, bùchã a jawernotã. To mdze krótkô historiô môłégò „jo” w krómie òglowòbùdowlanym.
Mùsza jem w slédnym czasu wiele razë bëc gòscã w môlowim krómie z nôrzãdzama, szruwama, kablama, gòzdzama a jinszima rzeczama, chtërne nie są mie na co dzéń brëkòwné, a przë remónce nie jidze bez nich nick zrobic. Na szczescé nen króm w mòji gminie je baro dobrze wëpòsażony, ni mùszã téż dalek do niegò jachac, a do te je taczi „swójsczi”. Czej bëła jem ju w nim trzecy rôz tegò samégò dnia, wëdarzëło sã cos, co zmieniło mój pòzdrzatk na swiat, nen môłi i nen wiãkszi. W krómie robi nôlepszô krómòwô, jaką znóm. Cëż ta białka wié ò tëch wszëtczich farbach, kléjach a jinszich, to nie je w głowã do pòjãcô. Móm dlô ni wiôldżé ùwôżanié, bò taczi wiédzë nie dosta òna w żódny szkòle, leno dobëła jã sama. Òna je jak remóntowò-bùdowlanô encyklopediô, gôdôsz ji, co mô bëc, i òna ju pò pierszi lëtrze wié!
– Co dzysô bãdze dlô ce? (Më sã ju dobrze znómë).
– Në, kléj do tëch…
– Fùgów, kachlów, stiropianów, gùmë? Taczi, jinszi? Môłi, wiôldżi? Tóni, drodżi, nôlepszi?
Òna je pò prôwdze niezastąpionô w swòji robòce, a do te mô wiele cerplëwòscë do lëdzy niewprawionëch w tëch bùdowlanëch inwesticjach – tu prawie ò mie jidze. Dlôte jô lubiã ù ni robic sprawùnczi, nie czëjã sã tedë tak lëchò w tim cëzym dlô mie swiece. Zabôcza jem równak ò nôwôżniészim – jidze z nią fejn pòkôrbic pò kaszëbskù i wierã òd tegò mia jem zacząc. Czej më sã tak kôrbiłë przë wëbieranim dwùch baro wôżnëch dlô mie szruwów (przë remónce kòżdô szruwa je przecã nôwôżniészô), wlôzł do krómù chłop. Môlowi czë cëzy, nie jem gwësnô. Chòdzył, szukôł, òbzérôł, tej më so dali midzë sobą prawiłë, a czej më ju wëbrałë, razã jesmë rzekłë zgódno a głosno: „jo”, co miało znaczëc, że wëbiérk sã nama ùdôł.
Jenë, tegò, co sã pò tim naszim „jo” dzało z tim chłopã, długò nie zabôczã. Taczi alergie na dwie môłé lëtrë dôwno jem ni mia widzóné. Òn sã rzucôł jak wãgórz pòd sztrómã.
– Czy jesteśmy w Polsce, czy nie?! Tu trzeba mówić po polsku, porządnie, a nie jojować na cały sklep!
To „jojować” czëła jem pierszi rôz w żëcym, bëło to wierã cos na mòdło jodlowaniégò: jojowac-jodlowac? Chto gò tam wié…
Żôl mie, że jô nie widza naszich mùniów, czej òn to do naji wrzeszczôł, bò tak szerok òtemkłi gãbë to jô jesz nigdë ni mia, krómòwô wierã téż. Żebë tak so jiscëc na môłé, malińczé, słodczé, piãkné „jo”? Cëż òno kòmù mô lëchégò zrobioné? Mòże nen chłop miôł gòrszi dzéń, abò ni miôł cerplëwòscë do mòjich szruwów? Próbòwa gò jem w mëslach përznã ùsprawiedlëwiac, le nijak mie to nie szło. Żebë tegò nie sygło, na całi króm włączoné bëło Radio Kaszëbë. Ni miałë më dlô niegò lëtoscë. Biédny chłop, biédné jegò wrazlëwé ùszë. Gwësno pòlsczé słowa na k, ch a jinszé – gò tak nigdë nie zabòlałë jak naje białczëné „jo”. Mòże ò to szło? Mòże chłopsczé „jo” mni bë gò zabòlało? Nie wiém. Jedno wiém na gwës. To jesz nie béł kùńc. Bëła jesz òdpòwiédz nôlepszi na swiece krómòwi. Nie bëło to nick na k, ch a jinszé lëtrë pòlsczégò alfabetu. Bëło krótkò i spòkójno:
– Jo, chłopie, jesmë w Pòlsce, jo, mòżemë gadac pò pòlskù, leno za czim? Më jesmë ù sebie, na Kaszëbach, i nicht nie mdze mie bronic mòjégò JO! Rozmiejesz, chłopkù, czë nié?
Czej òna to gôda, zdôwało mie sã, że ùrosła dzesãc centimétrów nad tegò chłopa, a môłô òna nie je. Wiéta, co òn ji na to wszëtkò òdrzekł?
– Proszę pięć kilo cementu…
Kùpił i chùtkò, baro chùtkò, nëkôł do aùta. Widzelë wa taczé cëda w krómie z nôrzãdzama, bò jô nié. Cëż te wszëtczé drótë, gòzdze a młotczi mùszałë so ò lëdzach pòmëslëc, czëjącë taką sztridkã? Przëznóm sã, że jô bëła czësto òd se, czej òn tak wrzeszczôł rozgòrzony, i nie wiedza jem, co mù rzeknąc, bò pierszi rôz chtos w taczi spòsób sã przë mie zachòwiwôł. Na szczescé krómòwô wiedza, co zrobic, i chwała ji za to. W taczi biôtce na… abò barżi ò słowa, to jem jesz ùdzélu nie brała. Móm nôdzejã, że to béł pierszi i slédny rôz. Òglowò nie lëdóm przemòcë kòżdégò ôrtu, ti jãzëkòwi téż. Mëszlã so równak, czë wôrt bëło sã sztridowac ò te dwie lëtrë, ò jedno słowò, robic tëli trzôskù, psowac so hùmòr? I wiéta co? Bëło wôrt! Kò wszëtkò zaczinô sã òd słowa. Jo!
Pò czim jidze pòznac, że pò? Pò flëdrach banerowëch, plakatowëch a jinëch, co smùtno zwiésziwają sã z płotów, scanów, balasków a balkónów. Wiszą czësto szlap, jak ne zégrë z òbrazu Salwadora Dali La persistencia de la memoria (Trwałosc / ùpiartosc pamiãcë). Hewò je kandidat, co òbiécôł wieczną szczestlëwòsc. Hewò je kandidatka òd mòcnëch białków. Wëszczérzają sã na słuńce, a nicht sã ju za nima nie czerëje. Bò ju je pò. Głosë są pòliczoné. Régùją sã przë państwòwim kòrëtkù. Chto lepszi plac w bùchce dostónie, ten mô bezpiek swiãti bez sztërë latka. A timczasã jesz wiszą. Przeslécają sã zéwiszczama. Chłoscą farwama. Przëcygają zdrok nieszczerima ùsmiéwkama. Kòżdô mùnia je jinô. Pësznô blondi numer jeden z miną, jakbë ji słunuszkò w òczë zaswiécało. Chłop z wezdrzenim „zedrzã z cebie skórã i krwią żiwcã wësusóm”. Starëszka, co bë ju w całoscë nie darwa. Starëszk, co òn znô przédnika przédników. Stolôrz, szkólnô, direchtór, doktorka a… ti, co są znóny z tegò, że są znóny.
Cëż zrobic z taczim banerã, co òn ekòlogiczny nie je a nawetkã logiczny nie je? Żelë je na nim jakô snôżô białka, jesz mòże nią w jaczim warstace scanã zawiésëc. Bãdze robia za kalãdôrz pirelli – na òblokło. Mechanicë przë miénianim òpònów na zëmòwé cepło sã przëzdrzą a wzdichną za lepszim żëcym na jaczi Majorce abò jinym Wòlinie. Czej snôżô a w òkùlôrach – mòże sobie jã jakno szkólną przedstawic a sebie za nipòcégò szkòlôka. Czedë pòstawny chłop na plakace a z gãbą mëslą nieskażoną – mòże gò takô bismónka abò bismón sobie w penthaùzu wstawic a pòzerac na niegò òb czas pòrénégò alerobikù czë jinëch dżogingów. Jak kandidat je spòrtsmenã abò jinym aktorã – mòże mù jegò przestojniczka jaczi wôłtôrzk ùbùdowac a przë frisztëkù przëpitczi (tóastë) cepłim mlékã wznaszac. Gòrzi, czej chłop z gãbë mało spòsobny je, a jesz nié z ti listë. Prosto za wëscélôk mòże robic. W całoscë, czej kòmù co przeskùrził. Wiedno mòże gò gãbiskã do górë dac a paradno w kòtłowni pò nim deptac. Przë taczi wanóżce cwiczëc mòże kómplemeńtë: të gãsy pãpkù, lelekù, zgnilcu przesniti, wòrzto smierdząco, mòzdrëchù za keczupã padłi – a jiné, rozwijającé wëòbraznią. Taczi baner wòdë nie przepùszcziwô, tej mòże z niegò dak chòcle na bùdã z trusama zrobic. Jak jednégò nie zbiegnie – mòże pôrã kandidatów do grëpë zesadzëc a jesz kandidatkã na wiérzk, cobë lepi trzima chłopów w jednym sztëkù. Tuwò nie je wôżné, chto, z jaczi je partie. Deszcz jima równo wprëczkùje. Czejbë tak szorëmë z tegò pòrobic? To bë ale sã stateczno szło w niedzelã do kòscoła z taczim senatorã nad głową… A mòże jaką nową ądulacją ùretają przed zmòczenim? Bòdôj sã mòże na banerze pùrgac òb zëmã. To bë letkò taką pòsélckã wtrëkôł na górkã za stodołą a sã puscył z nią w dół. To bë nawetkã jaczé miónczi mógł zrëchtowac. Hewò je karno pòsélców kòntra senatorzë! I rëszëlë…! Wierã bë sã wigódno na nich sedzało. Mógł bë téż spróbòwac z te jaczi żôdżel zeszëc. Nôprzódkã na mniészim błotkù wëpróbòwac, dac wiatrowi w kandidatkã/kandidata dmùchnąc a bôcëk tim spòsobã przepchnąc. Mòże na wikszi baner zbòżé z kómbajna wësëpac, leno gãbą do spódkù je gò nót pòłożëc, bò jesz kandidat wëżgrze ze dwa centnarë. Kò pòlitikóm do wiarë ni ma… Mòże téż, chòcô chwalebné to nie je – z banera sobie tarczã do strzélaniô a szmërganiô zrobic. Jaczi tëmrôt pòstawic, baner na to, copnąc sã cziledzesąt métrów a… ùlnąc z ùlgą! Zgnitą tomatą, z pùszczówczi, kamã, z dwarurczi abò pistólë. Nożama rzëcac. Seczerą. Wrëkã w òpòzycją. Kapùstą w kòalicją. Mòże jich za régą pòstawic a serią dawac: „Tru-tu-tu-tu! Nie lëdóm pòlitików!”. Pewno bë szło zrobic banerë z tak-czegòs, co sã samò rozpùszcziwô miesądz pò wëbòrach. Wisy, wisy a narôz sã w lëfce rozéńdze, ze scanë spłënie a dze wmiknie – òszôc wërosce abò bëlëca, abò czësto bële-co. Pewno mòże téż knypsniãcym mieniac to, co je na plakace, i terô to, co czejs bëło kandidatã do parlameńtu, je zôchãcbą do kùpianiô méblów… Dali wisy takô welownô płôchta kandidatczi na ògrodzenim smãtôrza a reklamùje „fitnessowé ùcechë i snôdczé brzëchë”.
A czejbë taczi Fópka dze wisôł? Na co wa bë gò spòtrzebòwa?
Artur Jabłońsczi je dobiwcą Kaszëbsczi Lëteracczi Nôdgrodë (KLN) za 2022 rok. Aùtór m.jin. „nordowi trilogie”: Namerkôny, Smùgã i Fényks, òstôł achtniony za swòje prozatorsczé dokazë.
Jesz przed òficjalnym zôczątkã ùroczëznë we gduńsczim Centrum Swiãtegò Jana (20 rujana) ji ùczãstnicë mòglë òbezdrzec krótczi film, jaczi przëbôcził donëchczasné edicje wrãcziwaniô nôdgrodë „Wiatr od morza. Pomorska Nagroda Literacka”. Na ekranie pòjawilë sã wszëtcë dobiwcowie KLN: Stanisłôw Janka, Kristina Léwna, Ida Czajinô, ò. Adóm Riszôrd Sykòra i ks. Jón Walkùsz. Terô nôleżnikã tegò karna je téż Artur Jabłońsczi. Zdecydowelë ò tim latosy òbsãdzëcele: Bògùmiła Cërockô (przédniczka), Róman Drzéżdżón i Dark Majkòwsczi. Hewò ùdokaznienié jich wëbòru:
Artur Jabłońsczi zadebiutowôł w 1992 rokù òpòwiôdanim pt. Lëdze (na starnach pismiona „Zdaniem Młodych”) zadedikòwónym Janowi Drzéżdżonowi i nawlékającym do jegò ùtwórstwa, pózni jegò prozatorsczé dokazë bëłë pùblikòwóné w antologiach dzysdniowi kaszëbsczi prozë, a pòtemù òstałë zebróné w tomie Aba. Pòvjôstkji vëbróné z lat 1992–2021. Ju w pierszim teksce Laùreata je widzec jegò bëlny jãzëkòwi słëch, ùmiejãtnosc òddôwaniô emòcjów i swiądną jigrã z czëtińcã. Te wôrtnotë jegò pisarstwa widzewné w krótczich epicczich fòrmach òstóną rozwiniãté i zbògaconé ò nowé aùtorsczé sztrategie w kaszëbsczi juwernotowi trilogii (pòchwôt Daniela Kalinowsczégò) abò kaszëbsczi nôrodny czë nordowi trilogii (pòchwôt aùtora) z lat 2013–2015, w romanach Namerkôny, Smùgã i Fényks, nowiznowëch na rozmajiti ôrt. Te nowiznë widzymë tak w zamkłoscë, jak i w fòrmie. Òsoblëwie wôrt pòdczorchnąc wedle naju „wyprowadzenie problematyki identyfikacyjnej z ciasnego kręgu lokalności ku europejskości”, jak célno napisôł prof. Kalinowsczi w zbiorze Juwernota. Do te wôrt je nadczidnąc m.jin. ò taczich hewò nowiznowëch znankach tëch pòwiesców: niewëzwëskiwónô w terôczasny (XXI-wiekòwi) kaszëbsczi lëteraturze ùtopijnô sztilistika, sparłãczenié mòtiwów political fiction z mitologicznyma i symbòlicznyma, przëwòłiwanié cytatów z jinszich òbrëmiów kùńsztu (np. tekstów spiéwów) i z dzysdniowëch mediów (np. ze spòlëznowëch pòrtalów), weristiczné, nôtëralisticzné, a nawetka turpisticzné ôrtë òpisënkù przedstôwionégò swiata, pòkazywanié sprôw donąd nieprzëtomnëch abò wnet nieprzëtomnëch w kaszëbskòjãzëkòwi lëteraturze, np. seksualnégò żëcégò z jegò wszelejaczima ôrtama i ùjimniãcama.
Wôrt dodac, że Jabłońsczi kònsekwentno, jistno jak Jón Drzéżdżón, wëzwëskiwô w swòjich dokazach nordową òdmianã kaszëbsczégò jãzëka, òsoblëwie rëbacczé gwarë, mającë przez to ùdzél w ùchòwanim tëch dżinącëch òdmianów kaszëbiznë z jich specjalisticzną słowizną nazéwającą zachë i zajimniãca téż ju jidącé w zabët.
Jakno nôleżnicë kapitułë KLN òsoblëwie dzys chcemë achtnąc jegò prozatorsczé ùsôdzczi, wôrt równak dodac, że Artur Jabłońsczi je téż pòetą, aùtorã albùmów i prowadników, biografã, repòrterã czë esejistą, a téż dejologã kaszëbsczi nôrodny rësznotë, chtëren swój pòzdrzatk na kaszëbsczé sprawë przedstawił tak w lëteracczich dokazach, jak m.jin. w pùblikacje Kaszubi. Wspólnota narodowa.
Òdbierającë Kaszëbską Lëteracką Nôdgrodã, nordowi pisôrz dzãkòwôł przede wszëtczim swòji matce za ùrodzenié, wprowadzenié w swiat kaszëbsczi kùlturë i bëcé òb całé żëcé jegò „kaszëbsczim słowarzã”.
Òkróm nôdgrodë dlô kaszëbsczégò ùtwórcë, òb czas ùroczëznë bëłë téż wrãczoné Pòmòrsczé Lëteracczé Nôdgrodë „Wiater òd mòrza”. Lëteracką Ksążką Rokù òstała Przechodząc przez próg, zagwiżdżę Wiktorii Bieżuńsczi (nominowóné bëłë jesz: To jest fajka. Wiersze z lat 1999–2020 Tadeùsza Dąbrowsczégò, Chodź ze mną Łukasza Òrbitowsczégò i Niepowinność Pawła Radzyszewsczégò), a Pòmòrską Ksążką Rokù Na oczach wszystkich. Historia przypadku polskiego Fritzla Katarzënë Włodkòwsczi (nominacje: Waldémôr Czachùr, Peter Oliver Loew, Nigdy więcej wojny. 1 września w kulturze pamięci Polski i Niemiec w latach 1945–1989, Grégór Piątek, Gdynia obiecana: miasto, modernizm, modernizacja 1920–1939, Dobromiła Rzëskô-Laùba, Zbiory artystyczne polskich ziemian na Pomorzu Nadwiślańskim od końca XVIII wieku po czasy dzisiejsze).
Wëprzédnienié za całosc ùtwórczi robòtë dostôł Mieczësłôw Abramòwicz, a Nôdgrodã Czëtińców – Niepowinność Pawła Radzyszewsczégò.
Òbsãdzëcelama Pòmòrsczich Lëteracczich Nôdgrodów bëlë: Zbigniéw Majchrowsczi, Édmùnd Kizik, Elżbiéta Pãkała, Katarzëna Szalewskô i Władisłôw Zawistowsczi. Fùndatorã PLN i KLN je Samòrząd Pòmòrsczégò Wòjewództwa, òperatorã KLN – Mùzeùm Kaszëbskò-Pòmòrsczi Pismieniznë i Mùzyczi we Wejrowie, a PLN – Wòjewódzkô i Miastowô Pùblicznô Biblioteka m. Josepha Conrada Kòrzeniowsczégò we Gduńskù.
Przez czile lat mòja droga do robòtë wëzdrza wiedno tak samò – asfaltã przez las, chtëren rósł i z jedny, i z drëdżi stronë szeroczi drodżi. Rozmajiti béł nen las: miészóny, jigłowi, dosc stôri – pò prôwdze piãkny. Baro mie sã to widzało, chòc mùsza jem wiedno miec bôczënk na dzëczi i jelenie, jaczich je kòl naji fùl – jesz fùl, bò chto wié, co bãdze za sztót.
Òd jaczégòs równak czasu je përznã jinaczi. Mòja droga do robòtë nie wëzdrzi ju tak samò. Asfalt wcyg je, nawetka lepszi, leno lasu jakbë mni. Tej-sej mijóm wiôldżé aùtołë zaladowóné drewnã – gdze jadą, tegò nie wiém, chòc baro bëm chca wiedzec. Do najich czë do cëzëch firmów? Dalek w swiat czë mòże kąsk blëżi. Gdze te „mòje” drzewa terô mdą „żëłë”? Co z nima / z nich bãdze? Zachë, déle, chëcze, wôłtôrz, papiór? Chòc mòże to sã wëdawac głupé, cos mie z nima parłãczi, i wiedno mie je żôl, że zôs „mòjégò” lasu je mni. Móm so ùdbóné, że w kòżdim cządze rokù robiã so w tim samim placu, pò drodze, jeden òdjimk – na pamiątkã i na wszelczi wëpôdk, czejbë negò lasu czedës miało ju nie bëc. Je taczé przësłowié: „Nie bëło nas, béł las, nie mdze nas, bãdze las”. Pò prôwdze bãdze? Móm corôzka wiãcy wątplëwòtów pò tim, co widzã. Chòc na lesny pòlitice sã nie znóm, to jednégò jem gwës – las to naj wiôldżi skôrb, a skarbów sã tak letkò nie òddôwô, prôwda? Chùtkò jidze wëcąc i wëwiezc, pòrechòwac métrë i zamienic je na dëtczi, wòlni, wiele wòlni, jidze to pózni naprawic, bò copnąc to wierã sã ju nie dô. Co jinszégò, wedle mie, czej przińdze wiater, i zrobi z lasã to, co sã stało na Kaszëbach 11 zélnika 2017 rokù. Tedë béł wiôldżi żôl i płacz za zniszczonyma hektarama lasów, równak nicht ni mógł nic zrobic – to bëła mòc żëwiołu. Lëdze ni mòglë ji pòwstrzëmac. A dzysô? Je nama tak samò żôl kòżdégò drzewa, chtërno je wërzniãté lëdzką rãką? Dzéń w dzéń dżinie wiele drzew, za chtërnyma nicht sã nie wstawi, në bò òne głosu ni mają, na welacje nie pùdą, tej za czim sã nima przejmòwac.
Wiém dobrze, że las wiedno béł przez człowieka wëzwëskiwóny do rozmajitëch materialnëch célów i to sã nie zmieniwô, leno czedës bëło widzec wiãkszą wdzãcznotã za darë lasu, dzãka chtërnym lëdzóm żëło sã lepi – òsoblëwie na Kaszëbach. Chto miôł włôsny las, abò chòc kòl niegò mieszkôł, wiedzôł, że z głodu nie zdżinie. Stąd w kaszëbsczi mitologii tëli je lasowëch dëchów (Bòrowô Cotka, Bòrówc), bróniącëch lasową zwierzënã, a straszącëch lëdzy, co robią ji krziwdã. Dzysô nawetka armiô taczich dëchów nie pòwstrzimô wiôldżégò wëcynaniô kaszëbsczich (i nié leno) lasów. Nié dëchów nama trzeba, leno mądrëch lëdzy i bëlnégò prawa, chtërno czasã stónie pò stronie szëmarzącëch lasów. Ekònomiô je wôżnô, a nawetka dzysô baro wôżnô, leno za dëtczi swiéżégò lëftu jesz nie jidze kùpic, a w tim czasu ni ma taczi lëczbë drzew, chtërna bëłabë w sztãdze „przerobic” to, co lëdze wëpùszcziwają do atmòsferë; zëmą je to widzec nôbarżi. Jesmë w sztãdze wstrzëmac dech? Długò strzimómë bez czëstégò lëftu? Zdôwô sã nama, że jo, bò przecã robimë wiele, żebë to zmienic, naprawic, dosadzëc, nasadzëc, wëmëslëc. Czas nie je równak w ti sprawie naszim drëchã.
Chtos mie czedës spitôł, czë mie je żôl drzewa, z chtërnégò chtos zrobił wôłtôrz w kòscele, skrzëpice abò stółk. Nié, nie je mie żôl, jeżlë to je wëzwëskóné do dobrëch i brëkòwnëch lëdzóm do żëcô célów, nié leno dlô dëtków i zwëskù. Òd stalatów lëdze rozmielë kòrzëstac z lasów rozëmno, dlô codniowégò przetrwaniô, a dlô kùńsztu téż. Dzysô gdzes na równowôga je zgùbionô. Wôrt je wëmienic naje stôré lasë, jaczé niejedno widzałë, na chińsczi plastik? Je to bëlny geszeft? Wierã wcyg wierzimë w to, że chòc nie mdze ju nas, bãdze las. Jesmë taczi letkòmëslny, czë mòże mómë fest mòcną wiarã w lëdzką mądrosc? Jô jem barżi z tëch lëdzy słabi wiarë, tej pòczi jesz mògã, jidã do lasu, mòjégò lasu, na grzëbë, chtërnëch latos je bòkadosc. Chto wié, co mdze w przińdnym rokù. Mdze jesz nen sóm las?
Na zëmã Hùrgada, Antala… dlôcz nié?! Òsoblëwie, czej za lot sã nie płacy, a i na placu wszëtkò darmôk. Dlô niejednëch równakò nasze zëmné, szaré zëmòwé wiodro sygnie. Dlô nich to ù nas są cepłé kraje.
Ùcékanié przed zëmą to dlô wiele gatënków ptôchów stôri zwëk. Niejedne, jak bòcónë abò jaskùlce, wëbiérają sã w drogã jesz òb lato. Kò są téż i taczé, co trzimią sã swòjégò miastka jak le sã dô. Dlô nich lecenié dalek òd placu, w jaczim ùdôwô sã jima wëchòwac młodé, to głëpòta. Tec na zymkù jakô jinô pôra mòże przëlecec chùtczi i zając jich ùbëtné gniôzdkò. Tak prawie je z gapama Corvus monedula a krëczkama Corvus frugilegus (ò nëch pierszich ju jem pisôł w naszim nórcëkù).
Krëczk, jaczi swòjã pòzwã mô wedle szlachòwaniô za krëkã (je mniészi, temù krëczk), òsoblëwie rôd mieszkô w naszich miastach. Zëmą wiele ptôchów, co żëje na pòlach a krajach lasów, łączi sã w wikszé karna z miesczima pòpùlacjama. Na dodôwk w nasze stronë trôfiają krëczczi ze Skandinawie, Rusje a zôpadny Syberie, bò tam robi sã dlô nich nié do strzimaniô.
Za dnia te wielné karna lecą za miasto, na pòla, gdze sznëkrëją na zemi za jaczim wegetariańsczim jestkù. Czãsto razã z nima lôtają gapë, skórce abò jiné gatënczi. Parłãczi je jedno – stara ò bezpiek. W taczim rozmajitim, wiôldżim karnie drapiéżcë, np. jastrzëbòwi abò kagùlcowi, nié tak letkò je wëbrac òfiarã – wszëtkò sã rëszô, a kòżdi gatënk jinaczi, wszëtkò sã miészô.
Ju jem mëslôł, że nalôzł jem historiczno-rodną cekawinkã. Kò rozmòwa z jednym mądrim lesnym i sznëkrowanié w stôrim niemiecczim dialekce sprawiło, że...
W séwnikù przëwiózł jem ze Szczecëna pëszno wëdóną przez Zómk Pòmòrsczich Ksążãtów grëbą ksążkã pt. Eilharda Lubinusa podróż przez Pomorze. Lubinus, filozof, filolog, matematik a kartograf, wierã nôbarżi znóny je z mapë z zôczątkù XVII wiekù, na jaczi pòkôzôł Pòmòrską (państwò Grifitów). Na jegò kartograficznym dokazu òkróm herbów pòmòrsczi szlachtë, wëzdrzatków miast i kartograficznégò przedstôwieniô pòmòrsczich krôjnów, dozdrzimë téż dłëgszi łacëznowi tekst. To E. Lubinusa krótczé òpisanié Pòmòrsczi a z nią sparłãczonëch, wôrtnëch pamiãcë sprawów. Mòże dlôte, że je pò łacëznie, baro rzôdkò béł kòmentowóny (jinaczi jak sama mapa abò òbrôzczi z miastama). Kò prawie w ti ksążce ze Szczecëna nalézemë jegò nônowszi tłómaczënk na pòlsczi [Małgòrzatë Cieśluk]. Chto rôd szukô za wiadłama ò kaszëbsczi rodze, bë miôł doczëtac ten tekst. Në, kriticzno. Na przikłôd w jednym placu stoji: W ogromnych lasach rosną jodły, znakomite na maszty okrętów […]. Jiwer w tim, że jedlëna (Abies alba) na całim Pòmòrzim nie rosła jaż do XIX wiekù, czej sprowadzëlë jã lesny i dzysô mómë ji całé drzewòstanë.
Tej co, Lubinus nałgôł? Niekònieczno. Mòże i sã nie znôł na drzewach, kò wierã nie zmerkôł, ò jaczim ôrce drzewa gôdelë abò piselë jegò infòrmatorzë. W plattdeutsch, to je nordowim szëkù niemiecczégò jãzëka, a tim gôdelë na Pòmòrsce za czasów Lubinusa, naszã jedlënã nazéwelë dann (wielnô lëczba dannen). Kò jistné słowò, prôwdac tej-sej, mielë na chòjnã (Pinus silvestris) i danã (Picea abies). Mòglë mieszac znaczenié z nieznaniô, bò dana rosła leno na wschòdze (Ksążãcé Prësë) abò w môłëch grëpkach w nordowëch Niemcach, a jedlëna nigdze, gdze gôdelë plattã. Szlach tegò je widzec téż na Kaszëbach. Ù naju dana (słowò wzãlë më prawie z platta) òznôczô Picea abies, në tej-sej téż jedlënã, ò czim w swòjim słowarzu nadczidnął Eùgeniusz Gòłąbk.
Tej ò spùszczanim jaczégò drzewa w państwie Grifitów pisôł Lubinus?
– Na masztë brelë wësoczé, prosté òdzymczi, co miałë jak nômni sãków. Temù bò bez sãczi nôlżi wchôdała bënë tropizna. Nôlepszô je tu chòjna. Kò leno takô, co rosce na baro lëchëch zemiach. Ji drewno je elasticzné a mòcné. Za taczima wzérelë w dôwnëch òkrãtowniach. Znóné bëłë specjalné lasë, skądka sprowôdzelë pasowné òdzymczi – gôdô lesny Jarosłôw Czarnecczi z Pëszna.
A na Pòmòrsce lëchégò gruńtu bëło skòpicą. Do dzysô roscą na nim chòjnowé lasë.
Gòdnik to czas żëczbów, swiãtowaniô, redowaniô sã, a téż dlô niejednëch sztërk òdetchniãcô, zatrzimaniô, na chtërny żdaje sã całi rok. Pò prôwdze òd séwnika nen czas nama sã përzinkã dłużił, bò wòlnëch òd robòtë dniów za wiele nie bëło, a jeżlë bëłë, to w sobòtã, tej redosc z tegò żódnô. Në, cëż zrobic, kalãdôrz nie rozmieje, że òb jeséń lëdzóm minuta a gòdzëna płënie jinaczi, kąsk pòmalinkù. Równak, żebë w gòdnikù, a tak pò prôwdze jaż na jegò kùńcu, ceszëc sã òdpòczinkã, nôprzód mùszimë do niegò dożdac, jesz wszëtkò so ùdbac, bëlno przërëchtowac, cobë ò niczim, ani ò nikògùm, nie zabôczëc w ti całi gòdowi gòrączce.
Chcemë Gòdë przeżëc w ùbëtkù i zdrowim, a nie je to prosté, czej mùszimë ze wszëtczim zdążëc, a do te jesz mô bëc piãkno, idealno, nôlepi czësto jak z òbrôzka w zdrzélnikù. Jesz gòrzi, jeżlë mëslimë, że nicht tegò wszëtczégò nie zrobi lepi òd nas, kò më jesmë niezastąpiony. Òkróm nas nicht nie je w sztãdze z tim wszëtczim sã wërobic na czas, ùlepic, ùwarzëc, wëstrojic, doprawic... Në prawie, wôrt je taczim bëc – niezastąpionym?
Czëła jem niedôwno, że nôgòrzi w żëcym mają lëdze, chtërny wiele rozmieją sami zrobic. Në, jak to je? Skòrno rozmiejesz so ze wszëtczim sóm (abò sama) pòradzëc, to je z tobą jaż tak lëchò? A mòże za wiele jes sã naùcził i terô robisz za dwùch, trzech, abò nawetka sztërzech. Jes të prawie jak nen baro módny (i drodżi) wszëtkò robiący „grôpkòmiks”. Przë nim z kùchni mòżna wëwalëc jinszé sprzãtë: panewczi, żeliwné grôpczi, platã. Òn so czësto sóm radzy – taczi je mądri. Mòże i je w tim përznã prôwdë?
Na rozmòwie przë przëjãcym do nowi robòtë, wedle doradów rozmajitëch ekspertów, ni mòżna sã tak zarô przëznac, że më wiele rozmiejemë zrobic, bò pózni mdzemë mùszelë to robic sami. A wierã nié ò to nama jidze, żebë biegùlkac òd rena do wieczora za całé kąsk mni wëszkòloné, a wiele barżi chitré, karno. Lepi dobrim sã dzelëc pò sztëczkù. Taczi człowiek jak nen całi „grôpkòmiks” je baro brëkòwny, le téż chùtkò mòże bëc wëzwëskóny i wëcësniãti jak cytróna. Mdze sã czuł nawetka wëapartniony, le co mù z ti bùchë przińdze, czej jinszi mdą wiedno gwësny, że òn wszëtkò za nich zrobi nôlepi – przecã je niezastąpiony i ju to nierôz pòkôzôł. Nôlepi, czej nowi prôcownik mô rzekłé przë pierszim pòtkanim, że òn jesz nié wszëtkò pòtrafi, ale baro chùtkò sã ùczi – je taczi elasticzny i mòże robic czile rzeczi narôz, je wielezadaniowi (ang. multitasking). Jô bëła równak nôùczonô, żebë robic jedno, le dobrze, i to w żëcym sygnie, bò jak cos je do wszëtczégò… Je wiedzec, dzysô mòże to bëc dlô swiata za mało. Mòże tej lepi (czasã, nié wiedno) zatrzëmac dlô sebie pôrã taczich brëkòwnëch ùmiajãtnosców na czôrną gòdzënã? Nié wszëtcë mùszą zarô znac naje krëjamné mòce. Mòże to bëc naszim asã, czej przińdze czas, żebë sã pòchwôlëc. To je përznã tak jak z lëchim człowiekã: czej robi złé rzeczë, lëdze są do tegò przënãcony, równak czedë zrobi cos dobrégò, je z tegò wiôldżi trzôsk, a czej nen wiedno dobri chòc rôz zrobi cos złégò, całô wies a gmina ò tim zarô wié i nigdë nie zabôczi. Tak téż i z tima naszima talentama. Tej mòże sygnie rôz w rokù zrobic dlô całi familie nôlepszégò gòdowégò kùcha, chòc przez całi rok nie rozmiejemë zrobic nawetka zwikłëch kùszków. Kò mdze to tedë wiôldżé swiãto. Mòże nen, co całi rok nie rozmieje nawetka nożiczków w rãce bëlno chwëcëc, w nen piãkny czas wëstroji dankã? Mòże sã tedë, przë ti leżnoscë òkazac, że niezastąpioné do ti pòrë mëmka czë starka mògą so równak kąsk òdetchnąc, bò w kùńcu chtos jinszi pòkôzôł swòje ùmiajãtnoscë. Co wiãcy – chëcz sã nama nie zawali, a Dzecątkò i tak sã narodzy, jak to sã dzeje òd stalatów. Mòże ni mùszimë bëc wiedno niezastąpionyma, kò ò to jidze, że chtos mô pò nas przińc i téż cos dlô swiata i lëdzy zrobic. Nié lepi, nié gòrzi, prosto jinaczi, pò swòjémù. Leno mùszimë mù na to pòzwòlëc i jakòs to strzëmac. Tej żëczã wszëtczim, żebë nen piãkny, chòc intensywny, gòdnikòwi czas ùpłënął w mòżlëwie spòkójnym ritmie, a jaczis cëdowny „grôpkòmiks” zastąpił wszëtczich do ti pòrë niezastąpionëch w jich rozmajitëch òbrzészkach, żebë mòglë kùreszce w ùbëtkù i bëlnym zdrowim swiãtowac.
Dzãka starënkòwi redaktora Wòjcecha Czedrowsczégò w 1990 rokù sã ùkôzałë Kolce syberyjskiej róży Édmùnda Szczesaka i Stanisława Janczi. Nen zbiérk òbjimô szesc repòrtażów ò syberijsczich kawlach Pòmòrzôków. Pòłowa z nich to bëlë Kaszëbi, w tim ùmarłi łoni Jan Zielke ze Swôrzewa.
Jegò wspòminczi – w wiele barżi pòszerzony wersji – pòjôwiają sã w dokazu Wspomnienia kaszubskich Sybiraków, zredagòwónëch i wëdónëch 16 lat pózni przez Eùgeniusza Prëczkòwsczégò. W nym zbiorze je ju 20 wëwiadów. Redaktór i wëdôwca wëkôzôł, że w strëmiannikù 1945 rokù bëło zesłóné na Sybir kòl 5 tësący Kaszëbów. Do ne czasu ò tim sã mało co le gôdało, a jeżlëbë jo, tej krëjamkò. Jak to ùjął syn jedny z sybiraczków, Irenë Trowsczi z Rãbòszëwa, dr Bogdan Nedoszitkò: „na ksążka przëwróca gòdnosc tëch lëdzy”.
Z tegò zbiéru ùdbelë so zwëskac warszawsczi aktorzë pòd czerënkã Marzannë Graff-Òszczepalińsczi i ùsadzëlë szpëtôczel pt. „Moja dusza”. Béł òn wëstawiony w Centrum Promòcji i Edukacji Regionu w Szimbarchù w 2007 rokù òb czas jednégò ze Swiatowëch Zjazdów Sybiraków, jaczé do pandemii kòronowirusa w tim môlu sã òdbiwałë. Tej sã skùńczëłë. Téż przez wzgląd na òdchôdanié slédnëch Sybiraków na drëgą wachã.
Prôwdac Kaszëbi ju chùtczi ùmiérelë. Kò òni bëlë bróny jakno ùstny abò wnet ùstny w 1945 rokù. Brëkòwelë jich tam do robòtë. Rakòwelë jak niewòlnicë, ùmiérelë czãsto i gãsto.
Do dzys bòdôj żëje le jedna Kaszëbka – Sybiraczka. Je to Agnesa Mielewczik z Żukòwa. Mô wnet 100 lat (1926 rocznik). Ji wspòmnienia bëłë w czile dzélëkach wëzwëskóné w dëcht nowim szpëtôklu „Sladë”, tą razą ùsadzonym przez Antoniégò Filëpkòwsczégò ze Gduńska, spiéwôka i barda „Solidarnoscë”, a do te téż aktora. Do projektu zaprosył aktorów: Violettã Seremak-Jankòwską, Hannã Miskiewicz i Jarosława Tirańsczégò. Tekstë w jãzëkù kaszëbsczim czëtôł mùzyk Tomôsz Fópka, co téż dirigòwôł chùrã „Lutnia” z Lëzëna, jaczi to wprowadzył przesnôżi i przënôleżny do temiznë nastrój.
Bòdôj nômòcniészé wrażenié – przënômni na mie – zrobia spiéwa „Ach Sybir nen”. Nen dokôz w kaszëbsczim jãzëkù, chtërnégò pierszé zrãbë wierã bëłë stwòrzoné przez jednégò z Sybiraków-Kaszëbów, jaczi trafił na Sybir wierã pò stëcznikòwim pòwstanim abò pò I swiatowi wòjnie, znankùje sã òriginalną i baro przemikającą cało melodią. Slédné słowa, bëlno przez „Lutniã” zaspiéwóné (czë przez gduńską spòlëznã zrozmiałé? – tegò nie je wiedzec) w dniach 15 i 17 séwnika w kòscele swiãtégò Jana, przemikają człowieka do bëna. Hewò òne: Szczeslëwi òjc – ce smierc wzã ju / I mie nick gòrzi nie je tu. / Le të mój mùlkù, z cebie céń / Të w płaczkach toniesz w noc i w dzéń. / Z twich òczu płom wëgasłi je / Teskniączka za mną serce rwie. // W cerpienim tim gò chwôcył mróz / I z bëna żôl mù scësnął głos, / Òstatnô z òczu wëszła łza / Do nieba prosto dësza szła. / Ach Sybir nen, przesniti krôj, / W nim nigdë nie zakwitnie môj.
Drëgô òdsłona „Sladów” òdbëła sã w Żukòwie. Zanôlégało na tim òsoblëwie bùrméstrowi Wòjcechòwi Kankòwsczémù. Kò jegò mëmkã, ùmarłą w 2021 rokù, dotkł dëcht nen sóm kawel. W gminie Żukòwò ne sprawë są dërch żëwé. Chto wié, czë stąd nie bëło nôwicy zesłóné. Kò z samégò Skrzeszewa (stąd pòchòdzy i Ùrszula Kankòwskô, i A. Mielewczik) bëło wzãtëch jaż 16 dzéwczãt. Temù gôdóné i spiéwóné słowa, co pôdałë z binë Òstrzódka Kùlturë i Spòrtu 8 rujana, trôfiałë na òsoblëwie pòdatny gruńt żukòwsczich słëchińców.
– Dlô nas ta historiô je dërch żëwô. Më baro dobrze jã znajemë z bezpòstrzédnëch òpòwiesców. Jem wdzãczny tim, co to pòspisywelë – pòdsztrichiwôł bùrméster Kankòwsczi na kùńc przëdstôwkù.
Żukòwsczi słëchińcë bëlë téż w sztãdze rozpòznac spisóné i czëtóné wspòmnienia Janinë Kwiecéń, wielelatny starostë kartësczi, chtërna ùrodza sã w nazôdny drodze z Sybiru. Bëłë téż wëjimczi z ksążczi Zofii Bladowsczi z Lãbòrga Sybir na zawsze w pamięci i spiéwë Filëpkòwsczégò do słów czerpónëch midzë jinszima z tomiku Ślady rusczégò pòetë Piotra Kòtowa, skąd wzął sã titel całoscë.
Kònsultantã szpëtôklu béł prof. Francyszk Apanowicz. Pòwiedzôł òn ò nim, że widzawiszcze, dzãka doskònałim tekstóm i mùzyce, baro przejimô człowieka. Nadczidnął téż, że historie te są jak niezagòjonô rena, młodémù pòkòleniu słabò znóné, tej niech nigdë nie przińdą do zabôczeniô.
Më ju wiémë, że nie przińdą!
Eùgeniusz Prëczkòwsczi
